Početkom oktobra 2000. godine, put ka demokratizaciji političkih odnosa u Srbiji bio je relativno prohodan, između ostalog, zbog krajnje povoljnih uslova za političke promene u ostalom delu sveta u tom trenutku. Posle uspešnog okončanja diktatura (vojnih i civilnih) u južnoj Americi, istočnoj Aziji, delovima Afrike, i centralnoj i istočnoj Evropi, 80-ih i 90-ih godina, talas autentičnih demokratskih promena, vodio je, tada se tako činilo, samo u jednom pravcu – ka rapidnom širenju broja demokratskih političkih sistema u svetu.
Važnost tokova u unutrašnjoj politici u Srbiji u tom trenutku za promene koje su usledile bio je neosporan. Neumorne “šetnje” srpskog građanstva, strategija Otpora i široka koalicija domaće političke opozicije, su nesumnjivo doprineli rušenju režima Slobodana Miloševića. Ali u tadašnjim promenama u Srbiji, ne bi trebalo zanemariti ni ulogu političkih pritisaka Evropske unije i Sjedinjenih Američkih Država (SAD). Neprekidan pritisak Zapada za promene režima u Srbiji 90-ih godina bio je podstaknut krupnim geopolitičkim promenama po završetku hladnog rata: trijumf ideologije liberalizma, prerastanje SAD u skoro neograničenu vojnu silu, rast koordiniranog ekonomskog i političkog uticaja Brisela, širenje članstva Evropske unije i NATO-a i izgradnja takozvanog liberalnog međunarodnog poretka pod upravom međunarodnih organizacija i u skladu sa normama međunarodnog prava.
Entuzijazam za demokratiju je narušen
Četvrtinu veka kasnije, tokovi u međunarodnim odnosima ponovo više ili manje utiču na zbivanja u Srbiji, ali ovog puta oni ometaju pre nego što podstiču političke promene za koje se u Srbiji zalazu studenti i veliki deo ostalog građanstva. Analiza faktora koji u ovom trenutku nepovoljno utiču na promenu autoritarnog režima u Beogradu kao i sugestije za njihovo prevazilaženje predmet su ovog članka i biće predstavljena u tri dela. Među promenama u poslednjih par decenija za ovu analizu možda najvažnija je znatno manja važnost posvećena konceptu i praksi demokratije u industrijski razvijenim zemljama Zapada, i kao načinu upravljanja političkim sistemom u individualnim zemljama, i kao instrumentu vođenja spoljne politike globalno.
Entuzijazam za demokratiju kao pravednom i efikasnom političkom metodu upravljanja na Zapadu je vremenom narušen iz ekonomskih, tehnoloških i političkih razloga
Entuzijazam za demokratiju kao pravednom i efikasnom političkom metodu upravljanja na Zapadu je vremenom narušen iz ekonomskih, tehnoloških i političkih razloga. Trijumf političkog liberalizma u svetu 90-ih usledio je posle neoliberalnih promenama u ekonomskoj politici, shodno Vašingtonskim dogovorom ključnih Zapadnih finansijskih institucija – Međunarodnog monetarnog fonda, Svetske banke, Evropske banka za razvoj, federalnih institucije SAD i Ekonomske komisije Evropske unije – postignutoj u prethodnoj deceniji.
Tako su se sada težnja ka razvoju demokratskih odnosa u svetu preklopili sa insistiranjem ovih uticajnih aktera na deregulaciju trgovinskih, monetarnih i finansijskih propisa globalno, paralelno sa privatizacijom javnog ekonomskog sektora u individualnim zemljama. Širenje deregulisane i privatizovane tržišne ekonomije i demokratije postali su integralni delovi globalizacije novog liberalnog međunarodnog poretka.
Otpori zbog ekonomskog raslojavanja
Neoliberalni zaokret na globalnom planu, međutim, vremenom je doprineo sve većem ekonomskom raslojavanju, kako globalno u odnosima Severa i Juga, tako, sto je za budućnost demokratskih odnosa znatno važnije, na nacionalnom planu visoko razvijenih Zapadnih zemalja. Postepena liberalizacija akvizicija u SAD dovela je do nastajanja krupnih monopola, a promovisanje slobodnog prometa robe, usluga i kapitala na globalnom planu uticalo je na deindustrijalizaciju velikog dela proizvodnog sektora zapadnih zemalja i stvaranju viška radne snage u nekadašnjim centrima industrijske moći.
Dok je globalizacija trgovinskih odnosa siromašila industrijsku radnu snagu, ekonomski sektor usluga visokoobrazvanih je ostvarivao značajne profite. Što su više interesi finansijskih elita Francuske, Nemačke, Ujedinjenog Kraljevstva i SAD na globalnom planu bile u raskoraku sa egzistencijalnim potrebama stanovništva u deindustrijalizovanim regionima njihovih nacionalnih država, to je više snažio otpor prema političkim institucijama koje su direktno ili indirektno doprinosile sve većem ekonomskom raslojavanju.
Širom Evrope i u SAD, vremenom se nametnulo pitanje mere u kojoj su demokratski izabrane vladajuće koalicije individualnih država spremne da zastupaju interese značajnog segmenta zapostavljenog i osiromašenog stanovništva. Populističke političke kampanje Marin le Pen (2012 i 2017) u Francuskoj i Donalda Trampa i Bernija Sandersa (2016) u SAD, stavile su novi i važan akcenat na interese zapostavljenih u globalnoj raspodeli.
Prodor digitalne tehnologije i nadzora
Tehnološki razvoj je sledeći faktor koji je bitno uticao na opadanje značaja liberalne demokratije. Dramatičan razvoj digitalne tehnologije poslednjih desetak godina, omogućio je automatizaciju brojnih aspekata ljudskih aktivnosti i pokazao veliki potencijal u rešavanju značajnih problema u oblasti nauke, upravljanja ekonomijom i mnogim drugim domenima ljudske aktivnosti. Ali je prodor te tehnologije takođe je omogućio nadzor nad stanovništvom bez presedana u modernoj istoriji.
Neprekidan pritisak Zapada za promene režima u Srbiji 90-ih godina bio je podstaknut krupnim geopolitičkim promenama po završetku hladnog rata: trijumf ideologije liberalizma, prerastanje SAD u skoro neograničenu vojnu silu, rast koordiniranog ekonomskog i političkog uticaja Brisela, širenje članstva Evropske unije i NATO
Na Zapadu barem, u ovom kontekstu najčešće se navodi primer Kine. Ako je kinesko partijsko rukovodstvo početkom dvadeset prvog veka zavredelo poštovanje Zapada decenijama dugo održavanim visokim stopama ekonomskog rasta, koje je stotinama miliona Kineza pomoglo da se izbave iz siromaštva i domognu statusa srednje klase, istovremeno je bilo kritikovano za sve autoritarniji oblik upravljanja državom. Insistirajući na primatu društvenog reda nad ličnim slobodama, kinesko rukovodstvo je liberalizam nove ere primenilo selektivno u ekonomiji ali ne i u politici.
Uz pomoć sve savršenije tehnologije digitalnog nadzora, u koju je državno rukovodstvo sistematski ulagalo, vlasti u Pekingu su nad vlastitim stanovništvom uspostavile nadzor nalik orvelovskoj distopiji. Taj autoritarni model tehnološko-političke vlasti u Kini, ubrzo je postao atraktivan autokratama u čitavom nizu zemalja. Tako je u svetu tražnja za kineskim tehnologijama digitalnog nadzora ne samo pružila priliku za profit kompanijama Kine, već poslužila i kao ideološki izvoz vlade u Pekingu kojim je autoritarni oblik vladavine zapravo sticao legitimitet u svetu.
Koncentracija ekonomske moći
Ali kršenje prava pojedinaca upotrebom digitalne tehnologije nije bilo strano ni pojedinim službama američke vlade, i to daleko pre 2025. kada je u Trampovoj administraciji osnovana, na visokom tehnološkom nivou, federalna agencija za efikasnu upravu na čelu sa Ilonom Maskom. Iako je u SAD, za razliku od Kine, privatni a ne državni sektor glavni pokretač i finansijski nosilac digitalnog razvoja, postepena koncentracija ekonomske moći njegovih glavnih protagonista (lidera kompanija kao sto su Meta, Epl, Gugl, Majkrosoft, Amazon Nvidia i Open Ej Aj,) učinila ih je bitnim političkim akterima, neke od njih i otvorenim protivnicima postojećih struktura političkog autoriteta i državne vlasti: one progresivnije kao pobornike decentralizacije državne vlasti putem “blok čejna”, druge, međutim, kao simpatizere monarhijsko-autoritarne forme političke vlasti. Iako američki političari i stručnjaci rutinski govore o tehnološkom sektoru SAD kao privatnom i odvojenom od državnog, u praksi je ta razlika daleko teže uočljiva.
Podaci koje je svojevremeno (2013.) objavio Erik Snouden, naprotiv, ukazuju na to da je tehnološki nadzor nad američkim građanima dobrim delom odvijan skoro paralelno sa razvojem novih digitalnih metoda prikupljanja informacija i njihovim raspolaganjem u privatnom sektoru. Snouden je takođe razotkrio obim nadzora američkih obaveštajnih službi nad političkim liderima liberalnih demokratskih zemalja, nominalnih saveznika SAD u Evropi i drugde. Tako da, iako mnogi u Americi i dalje insistiraju na ideološkoj razlici između poštovanja individualnih sloboda u američkoj liberalnoj demokratiji i kineskog autoritarnog nadzora, neki s pravom postavljaju pitanje da li zapravo postoje kvalitativne razlike u tehnologiji upravljanja između dveju zemalja, najvećih aktera na međunarodnoj sceni i ključnih za dalji razvoj digitalnih tehnologija.
Ovim zaključujem prvi deo. U delu drugom sledi analiza poslednjeg od tri faktora koji je doprineo krizi liberalne demokratije u Zapadnim zemljama, a to je buđenje političkih pokreta kao reakcije na takozvanu politiku identiteta.
