Republika kao res publica, javna stvar, koju rimski mislilac Ciceron tumači kao res populi, stvar naroda, postala je kroz vekove oblik vladavine koji, što se čovečanstvo više približavalo savremenom dobu, postaje dominantni poredak. Iako sa različitim osobinama i primesama, od autoritarizma, centralizma i totalitarizma do demokratskih podsticaja pluralizmu, vladavini prava i otvorenom društvu, republika je suštinski nastala kao otklon, nekada preovlađujućem obliku državnog uređenja – monarhiji, kao sistem u kome je suverenitet u rukama naroda, u pravu i slobodama jednakih pojedinaca. Dogodilo se to i nama pre osam decenija. Po završetku Drugog svetskog rata, u Beogradu, 29. novembra 1945. na drugom zasedanju Antifašističkog veća narodnog oslobođenja, a na osnovu zaključaka prvog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu, dve godine ranije, postali smo republika. Jugoslavija kao Federativna Narodna Republika, a i njene federativne jedinice, takođe kao republike.
Debata o boljem obliku vladavine postoji još od antičkog doba, a ne jenjava ni danas kada se na različite načine dovodi u pitanje suspendovanje monarhije i nastajanje republike, što je nekad tiše, nekad glasnije, permanentna tema i u današnjoj Srbiji
Debata o boljem obliku vladavine postoji još od antičkog doba, a ne jenjava ni danas kada se na različite načine dovode u pitanje suspendovanje monarhije i nastajanje republike, što je nekad tiše, nekad glasnije, permanentna tema i u današnjoj Srbiji. Ali odluka o ukidanju Dana Republike, koji se od oslobođenja zemlje od fašizma obeležavao, ukinuta je bez prave rasprave, 19. novembra 2002. godine, kada je postpetooktobarska vlast htela da naglasi diskontinuitet sa prethodnim režimom, „izbacivši iz korita sa prljavom vodom i dete“. Do tada su i ostale države, nastale raspadom Jugoslavije, u zaborav potisnule Dan Republike uvodeći, kao i Srbija, neke nove praznike, koji su pronađeni u važnim trenucima istorije i koji sa državnošću imaju veze, ali sa republikom – ne.
Osnov kritike protivnika ukidanja monarhije, načelno je pitanje legitimiteta i protivljenje nasilnom ukidanju oblika vladavine koji je trajao na osnovu ustava i zakona i postao tradicija. Ali legitimitet je utemeljenje poretka na osnovu načela i principa koji su od svih ili od većine prihvaćeni i to ne zbog ličnih i partikularnih interesa već zbog opšteg dobra. To je podrška određenim institucijama i načinima vladanja od strane društva zato što su te institucije i metodi vladanja zasnovani na višim principima, društvenoj jednakosti, moralnosti, jednakim uslovima za sve. U prošlosti, monarhija je shvatana kao vlasništvo nad državom. Ruski car Aleksandar II prodao je 1867. godine Aljasku, kao robu.
Republike su uglavnom nastajale iz revolucije, kao masovne političke aktivnosti koja menja stanje u društvu i teži radikalnim promenama, rušeći često do tada prihvaćene vrednosti i nudeći i uvodeći nove. Revolucije su najčešće bile ozbiljni sukobi, građanski ratovi, oružane pobune i uvek su se završavale u krvi, ali njihov ishod artikulisala je većinska podrška, društveni konsenzus o poželjnim promenama i obliku poretka za budućnost. Nikada nije postojala apsolutna saglasnost o ciljevima i sredstvima kojima se do njih dolazilo, ali to je neumoljivi tok razvoja čovečanstva.
Razlog ignorisanja republike kao oblika vladavine, kao istorijskog i civilizacijskog dostignuća, u Srbiji je definitivno ideološke prirode. Koreni su mu u obnavljanju i jačanju antirevolucionarnog narativa obojenog u zabrinjavajućem obimu gledištem u ratu i revoluciji poraženih političkih snaga, koje su htele, a i danas žele, obnovu monarhije i odbacivanje celokupnog nasleđa narodnooslobodilačkog pokreta i posleratne izgradnje, koji su predvođeni levičarskim, republikanskim snagama. Njima se prebacuju nelegitimnost i nasilno menjanje poretka, a zapravo se time opravdava ratna kolaboracija sa fašistima i prikrivanje odnosa nekadašnje monarhije prema nacističkoj Nemačkoj sa kojom je postignut sramni pakt, koji je narod razvrgnuo.
Poimanje legitimnosti nas upućuje i na pravo na pobunu, koje je odavno prisutno u političkoj teoriji i praksi i koje se upravo na vidljiv način demonstrira na ulicama, trgovima, univerzitetima širom Srbije. Zaboravlja se da su Prvi i Drugi srpski ustanak bili pobune naroda, od istoričara često nazvane Srpska revolucija. Tada su ustanovljena i nasledna prava budućih monarhija Karađorđevića i Obrenovića, koji pre toga nisu imali nikakva legalna ni legitimna prava, ali ih je legitimisala podrška naroda u teškom vremenu u kome je započeta borba za oslobođenje od tuđinske vlasti. O legalnosti i legitimnosti kasnijih međusobnih vladalačkih ubistava i svrgavanja u Srbiji, ovoga puta nećemo. Zašto je sve to bilo legitimno, uključujući ustanovljavanje monarhije, a promena uređenja posle revolucionarne i oslobodilačka borbe u Drugom svetskom ratu – ne?
I ostale države nastale raspadom Jugoslavije u zaborav su potisnule Dan Republike uvodeći, kao i Srbija, neke nove praznike, koji su pronađeni u važnim trenucima istorije i koji sa državnošću imaju veze, ali sa republikom – ne
Republika, koja po Aristotelu označava političku zajednicu kao poredak vrline, kroz vekove je tumačena kao društvo u kome su za sve ljude isti zakoni, ista pravda, iste obaveze, a svi građani slični i jednaki. Zašto je bolje imati monarha, jednog koji vlada, iako to u savremenim monarhijama uglavnom nije tako jer je vlast pojedinca ograničena parlamentom? Utoliko pre. Čemu monarhija ako je uspostavljena parlamentarna, participativna višestranačka demokratija? Ali i u takvoj monarhiji, u kojoj monarh često nije suveren, on je politički i krivično neodgovoran, što je nesumnjivo najveća mana i neprihvatljivo stanje u savremenoj civilizaciji. Njegova je titula nasledna i ne dovodi se u pitanje, čak i kada je naslednik osoba objektivno nesposobna za bilo koju važniju javnu funkciju. Zašto legitimizam jednog umesto legitimizma svih, volja jednog umesto volje svih?
Nametanje narativa da je u Jugoslaviji ukidanje monarhije bilo nekakav ideološki, revolucionarni hir sovjetskom revolucijom indoktriniranih vođa NOB-a i revolucije, jednostavno ne odgovara istini, jer je zemlja imala sopstvene razloge da promeni uređenje. Razlozi su bili pre svega u činjenici da se zemlja raspala pod uticajem nacističke okupacije, ali i velikog doprinosa ekstremnog nacionalizma, kolaboracionizma i potpune političko-državne obezglavljenosti. Vrh države koji se sklonio u bezbednu zavetrinu hteo je da ima presudni značaj u događajima u zemlji instalirajući svoje vojne i političke predstavnike koji su mnogo više otežavali borbu protiv okupatora nego što su joj doprinosili. To je narod razumeo i podržao onu stranu koja je nudila drugačiji pristup u kome se video širi interes. Ustanovljena je ravnopravnost svih naroda i narodnosti i socijalna pravda, federativnim sistemom ispravljene greške iz perioda nastanka prve Jugoslavije kada su ignorisane ideje o federaciji, pa i konfederaciji, a stvorena unitarna država sa predominacijom jednog naroda i njegovim monarhom.
Republika je, dakle, tekovina modernog doba. Da li ona ima svoj praznik ili ne, možda i nije najvažnije pitanje, ali mnogo je dokaza koji govore o brisanju istorije, istine, razloga koji su utemeljili ovaj oblik vladavine i nikakvi praznici državnosti zasnovani na davnim vremenima ne opravdavaju ignorisanje republike. Licemerno je pozivati se na nekadašnje ustaničke revolucionarne pobune i na Sretenjski ustav, koji je sadržao opredeljenja Francuske revolucije i kojim se Srbija i sada ponosi, a taj ustav je odbačen posle manje od godine i njegov tvorac Dimitrije Davidović prognan iz Beograda. I dobro, to je državnost. A šta je sa republikom?
