Kada je u polufinalu ovogodišnjeg Evropskog prvenstva u fudbalu Engleska porazila Holandiju, britanski televizijski komentatori pozdravili su taj rezultat kao „istorijsku“ pobedu koja će „svima nama promeniti živote“. Sportski komentatori poznati su po sklonosti ka hiperbolama – to im je u opisu posla – ali ovakve objave su istinski zvučale smešno. Manje države poput Holandije često na ovakva takmičenja gledaju kao na retke prilike da zasijaju na međunarodnoj sceni, ali da li je zbilja i Ujedinjenom Kraljevstvu potrebna takva vrsta validacije? Izgleda da jeste.
Pisac Artur Kestler, rođen u Mađarskoj, svojevremeno je napravio razliku između običnog i fudbalskog nacionalizma. Ovaj drugi je po njemu jači. Uprkos tome što se smatrao ponosnim naturalizovanim Britancem, Kestler je do kraja života ostao posvećeni navijač mađarske fudbalske reprezentacije.
Patriotski naboj
Fudbalski nacionalizam je pun patriotskog naboja, tribalan i često agresivan. U krupnim planovima tokom televizijskih prenosa na tribinama se često uočavaju zadrigli muškarci iskeženih zuba kako se udaraju u gole grudi i prave zaglušujuću buku, iznova nas podsećajući da ljudski rod i čovekoliki majmuni imaju zajedničke pretke.
Pisac Artur Kestler, rođen u Mađarskoj, svojevremeno je napravio razliku između običnog i fudbalskog nacionalizma. Ovaj drugi je po njemu jači
Plemenski sentimenti se često napajaju kolektivnim animozitetima. Tokom utakmica s Nemačkom neki engleski navijači i dalje skandiraju napev Ten German Bombers („Deset nemačkih bombardera“, prim.) dok šire ruke oponašajući avione Kraljevskog ratnog vazduhoplovstva (RAF). Kad je Holandija u polufinalu Evropskog prvenstva 1988. pobedila tadašnju Zapadnu Nemačku – sasvim prikladno, u meču odigranom u Hamburgu – da bi na kraju osvojila i titulu, slavlje na amsterdamskim ulicama prevazišlo je čak i ono iz maja 1945, kada je okončana nacistička okupacija zemlje. Možda je to bio događaj koji je pomogao da se na jednu istorijsku netrpeljivost konačno stavi tačka: antinemačko raspoloženje je ubrzo posle toga u Holandiji prestalo da postoji.
Kada je čehoslovački tim u hokeju na ledu porazio Sovjetski Savez na Svetskom prvenstvu 1969, samo godinu dana nakon što su sovjetski tenkovi ušli u Prag, ta pobeda je obeležena velikim slavljem koje je preraslo u masovne proteste protiv okupacije. Jedan američki diplomata izjavio je kako „Čehe nikada ranije nije video toliko srećne. Bilo je jasno da grad nije iskusio takvu radost još otkako su 1945. poraženi nacisti“.
Onima među nama naučenim da nacionalistički zanos smatraju neprimerenim, osećanja podstaknuta patriotskim zanosom mogla bi delovati kao nešto što izaziva stid. Pa ipak, snaga tog zanosa se ne može poreći. Kao Holanđanin, i ja sam se 1988. pridružio slavlju zbog pobede nad Zapadnom Nemačkom.
Kada je čehoslovački tim u hokeju na ledu porazio Sovjetski Savez na Svetskom prvenstvu 1969, samo godinu dana nakon što su sovjetski tenkovi ušli u Prag, ta pobeda je obeležena velikim slavljem koje je preraslo u masovne proteste protiv okupacije
Ali može li se sportski nacionalizam istinski smatrati nečim pozitivnim, budući da se može izvrći u nasilje? U 19. veku je to pitanje dovelo da žustre rasprave između barona Pjera de Kubertena, osnivača modernih Olimpijskih igara, i ideologa krajnje desnice Šarla Morasa, predvodnika antisemitske Francuske akcije. De Kuberten je verovao da će međunarodna sportska takmičenja ojačati globalno zajedništvo i uzajamno razumevanje među nacijama. Nasuprot tome, Moras je smatrao da takvi događaji raspaljuju nacionalne animozitete – što je on, kao nacionalista, smatrao dobrodošlim.
Moras jeste bio u pravu kad je dovodio u pitanje De Kubertenovo romantično viđenje univerzalnog bratstva, ali su njegovi rasistički stavovi popločali put koji je vodio u užase Drugog svetskog rata. Ali ovo ne znači da je sportski nacionalizam inherentno loš. On može biti viđen i kao izraz zajedničkih osećanja koji zahteva da bude ispoljen na teatralan ili ceremonijalan način.
Rasni i verski animoziteti
Tribalizam, u sportu i drugde, može da bude izraz verskih, ideoloških, etničkih, regionalnih ili nacionalnih afiniteta. To je najočiglednije u timskim sportovima poput fudbala. Dugotrajno rivalstvo škotskih fudbalskih timova Seltik i Glazgov rendžers ukorenjeno je u njihovim katoličkim, odnosno protestantskim korenima. Navijači iz Liverpula i Mančestera mrze londonske klubove. Ajaks iz Amsterdama i Totenhem iz Londona njihovi rivali povezuju s Jevrejima (i Amsterdam i London su nekada imali značajan broj stanovnika jevrejskog porekla), što onda zna da podstakne neka krajnje opaka skandiranja.
Ali takve asocijacije više nemaju utemeljenje u realnosti. Današnji fudbalski klubovi su globalne kompanije koje igrače regrutuju iz svih delova sveta. U vodećim ostrvskim klubovima zapravo igra proporcionalno malo domaćih fudbalera, a isto važi i za velike klubove u Holandiji, Nemačkoj, Francuskoj, Italiji i Španiji.
Ispostavilo se, zapravo, da je De Kuberten bio u pravu za sportiste, ali da je pogrešio kad je reč o navijačima. Današnji profesionalni sportisti spadaju u visoko plaćenu kosmopolitsku elitu, slobodnu od nacionalnih, rasnih ili verskih animoziteta, čiji se pripadnici i nakon žestokih duela na reprezentativnom nivou jedni prema drugima i dalje odnose kao prema bliskim kolegama i prijateljima. Ali to prijateljstvo ima, reklo bi se, malo uticaja na navijače, od kojih mnogi klubove poput Totenhema, Ajaksa ili Bajerna – u kojima većinu čine igrači iz inostranstva – i dalje tretiraju kao lokalne.
Možemo samo da maštamo o svetu u kome bi palestinski i izraelski navijači bojili lica, mahali zastavama i urlali dok se bitka odvija na fudbalskom stadionu
Ovo pokazuje da je, kad se govori o sportskom nacionalizmu, manje reč o tradicionalnom shvatanju krvi i tla, kako je to verovao Moras, a više o nečemu apstraktnijem: žudnji za zajedništvom, za kolektivnim iskustvom stečenim kroz zajedničke emocije i obožavanje sportskih heroja. Ukratko, o nečemu što su oduvek obezbeđivala mesta verskih okupljanja. Obožavanje božanstava zahteva objekt ka kome će to obožavanje biti usmereno, ali i to se može apstrahovati – što i jeste razlog zbog koga neke religije zabranjuju prikazivanje ljudskog lika.
Sportski nacionalizam, dakle, funkcioniše kao neka vrsta sekularne vere – čime se može objasniti i hiperbola televizijskih komentatora i gotovo religiozni zanos navijača. Plemenski rituali, kako oni na verskim festivalima tako i oni na stadionima, ponekad znaju da izmaknu kontroli i prerastu u nasilje. Ali u celini gledano, ritualizovani tribalizam ljudima dopušta da se prepuste emocijama koje bi inače bile opasne. Možemo samo da maštamo o svetu u kome bi palestinski i izraelski navijači bojili lica, mahali zastavama i urlali dok se bitka odvija na fudbalskom stadionu.
Copyright: Project Syndicate, 2024.
