Lideri Srbije i Mađarske Aleksandar Vučić i Viktor Orban za odnose dveju zemalja često kažu da su dosegli istorijski maksimum – strateško prijateljstvo, uprkos burnoj prošlosti, jačalo je iz godine u godinu, iz mandata u mandat. Tako je Vučić gostujući na TV Prva u maju ove godine izjavio da prijateljstvo s Orbanom toliko ceni da će ga ovekovečiti spomenicima u čast mađarskog premijera ,,kada ga više ne bude“, čime je naglasio bliskost i lični odnos. Ako tako priča za Orbana, za Putina verovatno planira mauzolej.
Kao što srcem verujemo, a realnost opovrgava – u politici prijateljstva nema ili su retka i glavnu reč vode interesi. Šta je onda glavni Orbanov interes u Srbiji, a šta Vučićev? Priča počinje od hobija. Dok neko skuplja stripove, drugi ulažu u fudbalske klubove, u igre, sa sve manje hleba.
Unosan hobi
Malo je poznato da je ulaganje u klubove omiljeni hobi mađarskog premijera, te su finansije iz Mađarske stizale u FK DAC iz Dunajske Srede u Slovačkoj, klub Sepsi iz Sfantu George u Rumuniji, kao i hrvatski klub Osijek. Mađarski novinar Gabor Bodiš ističe da je to više posledica „viška novca“, koji treba potrošiti – u Mađarsku je poslednjih 20 godina, otkad je zemlja članica EU, pristiglo oko 100 milijardi evra. ,,Prema procenama nezavisnih institucija, 30 posto je otišlo u privatne džepove. Vlasnik kluba Osijek, premijerov drug iz detinjstva, bivši lokalni majstor za plin, Lerinc Mesaroš postao je za nekoliko godina najbogatiji Mađar, čija se imovina procenjuje na 2,5 milijardi evra. Pri tome ulaganje u klubove (medije, nekretnine, preduzeća) na Zapadnom Balkanu pored finansijskih interesa ima korisnu poruku biračima o moći i uticaju Mađarske“, prenosi Bodiš.
Prethodnih godina šira sportska javnost u Srbiji upoznala se sa fudbalskim klubom TSC iz Bačke Topole. Na otvaranju akademije FK TSC 2018. bio je i Orban, koji je tom prilikom izjavio da je sport, odnosno fudbal, zajednički jezik cele srednje Evrope i prirodno je da spaja ljude, posebno Srbe i Mađare. Prvi fudbalski klub u Bačkoj Topoli formiran je 1912. godine, a zvanično postoji od 1913. godine pod imenom Topolski sportski klub (TSC). Seniorski tim je u sezoni 2018/2019. osvojio prvo mesto u Prvoj ligi Srbije, kada se prvi put u istoriji plasirao u najelitniji rang – Superligu. Na pitanja upućena rukovodstvu kluba, konkretnih odgovora nema. Pitanja su obuhvatala saradnju TSC-a sa Puškaš akademijom u Mađarskoj, ulaganja Fudbalskog saveza Mađarske, saradnju sa FSS-om, kao i činjenicu da je Orban 2018. bio u Bačkoj Topoli, te koliko njegovi odnosi sa Vučićem utiču na kvalitetno poslovanje kluba.
Srpskoj javnosti Tiborc je postao poznat kada je njegova firma Elios postavljala ulična osvetljenja u srpskim gradovima. Prema informacijama BCBP-a, posao je dobijen na nameštenim tenderima i u konzorcijumu sa kompanijama ljudi bliskih SNS-u ili državnim firmama
Umesto čelnika kluba odgovorila je kompanija SAT-TRAKT DOO iz Bačke Topole, generalni sponzor kluba. Kompanija je prisutna na srpskom tržištu od 1993. godine i, kako su napisali, jedan su od vodećih distributera opreme za kablovsko-distributivne sisteme (KDS) i sistem integrator KDS-a u regionu. U zahtevu da ih ne mešamo sa ,,bilo kojim političarem ili politikom“, prenosimo deo odgovora: ,,Uspeh fudbalskog kluba TSC iz Bačke Topole prevashodno je rezultat predanog rada svih nas u klubu, kao i građana Bačke Topole. TSC je fokusiran isključivo na sport i unapređenje rada sa mladima. Pomoć koju je TSC dobijao, kao i saradnja sa drugim fudbalskim klubovima i institucijama su javno poznate i o tome smo i sami obaveštavali javnost. Okupljanje navijača oko TSC stvara osećaj pripadnosti, bez obzira na nacionalne ili kulturne razlike. Ne bavimo se politikom“, navodi se između ostalog u ovom odgovoru.
Različiti putevi
Posle neprekidne i dvotrećinske vladavine Viktora Orbana već 14 godina, mađarska javnost postala je apatična i ne reaguje na sve veća ulaganja u fudbal – hobi premijera, ocenjuje Bodiš. ,,Niču stadioni, čija izgradnja redovno košta višestruko nego u drugim ’normalnijim’ zemljama. Ne treba biti ekonomista da bi se shvatilo da upravo građevinarstvo donosi najveći profit. I to ne neposredno premijeru nego članovima njegove sve bogatije familije i novobogatašima u okruženju Orbana“, dodaje mađarski novinar. Građevinarstvo nije strano ni srpskoj vladajućoj kasti. Najaktuelnije je povezano upravo sa fudbalom, od famozne gradnje Nacionalnog stadiona, pa sve do građevinske firme Ultra kop, koju vodi jedan od vođa navijača Crvene zvezde, Marko Vučković. Upravo zbog unosnih poslova koje dobijaju od države, navijači na severu ne skandiraju protiv Rio Tinta, čije planirano rudarenje se nameće kao tema broj jedan u zemlji i koja je Partizanov jug naterala da se oglasi protiv istog. Sever transparentom skreće pažnju sa litijuma na Kosovo i Metohiju, koje je pod trenutnim režimom izgubilo maltene sve simbole države Srbije, gde među poslednjima u nizu nestaju NIS-ove pumpe i Pošta Srbije.
Sve se čini da Vučićev evropski partner, Orban, više ulaže u svoje sunarodnike van matice Mađarske, što može biti problem za Srbiju. Orbanova fotografija iz 2022. godine na kojoj ističe šal sa konturom Velike Ugarske postavlja pitanje da li njoj teži mađarski premijer svojim uticajem kako u regionu, tako i u Vojvodini, koju su Mađari izgubili u Prvom svetskom ratu? Da li su klasične ratove zamenili meka moć i finansijski interesi? Viktor Orban je populista bez ikakvih jasnih ideologija, mišljenje je Gabora Bodiša, mađarskog novinara. Orbanovu karijeru sažima u liberalnim počecima i trenutnom desničarenju – startovao je sa izraženim prezirom prema sveštenicima, kada je Fides bio jača liberalna stranka. ,,Četiri godine od promene režima, 1994. godine, dotadašnja vladajuća desničarska stranka je skoro nestala i Orban је video šansu da postane konzervativac. Prvo je geslo bilo građansko, građanin, da bi vremenom sve više klizio prema ekstremnoj desnici. Ali novac je uvek imao centralno mesto u delovanju Fidesa. Tako da ne verujem da Orbana previše interesuje Velika Mađarska. Ali, to se dopada njegovim biračima i uklapa se u imidž desničara“, objašnjava Bodiš.
Krajem prošle godine, firma u vlasništvu BDPST grupe Orbanovog zeta kupila je 11 poslovnih zgrada u Beogradu, u kojima su sedišta nekih od najvećih kompanija poput Nestlea, Adidasa i Filipa Morisa – Ivana Ranković
Put srpskog predsednika išao je donekle u kontrasmeru. Pre skoro tri decenije pozivao je na ubistvo 100 muslimana za jednog Srbina, dvadeset i jednu godinu kasnije nazvao je Murata većim vojskovođom od kneza Lazara. Velika Srbija, koju je zamenio deklarativni put ka Evropskoj uniji, bila je na prvom mestu – danas se suzdržava da javno podrži Vulinov Srpski svet, koji ovaj drugi Aleksandar, kao nekada Milošević preko Šešelja, pokušava da uvuče u glave svojih birača. Ipak u Srpskom svetu nema mesta za sve Srbe, što pokazuje izostanak Srba sa Kosova i vidno nepominjanje Srba iz Hrvatske na Svesrpskom saboru. Fokus je na Republici Srpskoj i održavanju Milorada Dodika. Mađarski kolega po vladanju takve izostanke ne pravi i latentno objedinjuje Mađare van Mađarske.
Kupovina i korupcija
Za to vreme, Orbanova zemlja je članica Evropske unije, a kritike na njegov račun iz Brisela su nebrojene; počevši od vladavine prava i slobode medija do antimigracione politike i odnosa sa Rusijom i Kinom. Slične kritike dobija i srpska vlast, ali kao država kandidat za članstvo. Mađarska podržava proširenje EU na Zapadni Balkan iz više praktičnih razloga, ocenjuje Ivana Ranković iz Beogradskog centra za bezbednosnu politiku (BCBP). Najpre zbog toga što bi time dobila saveznike unutar Unije koji dele Orbanova viđenja pitanja koja se kritikuju. Mađarska je trenutno država sa najvećim stepenom korupcije u EU.
Još jedan hobi dvojice državnika je i ulaganje u medije. Određeni mediji u Vojvodini dobijaju finansijsku pomoć od mađarske vlade i za to otvoreno podržavaju i šire Orbanovu propagandu, objašnjava Ranković. ,,Preko Fondacije Bethlen Gabor, koja odobrava grantove crkvama, kulturnim ustanovama, medijima itd, mađarska vlada je finansirala medije na mađarskom jeziku u Srbiji, poput Mađar soa, Het Napa i RTV Panon. Ovi mediji promovišu Orbana i Fides i na taj način utiču na mađarsku manjinu u Vojvodini da glasa za Fides. S druge strane, članovi Saveza vojvođanskih Mađara profitiraju od ovoga zbog toga što su ujedno i članovi Nacionalnog saveta mađarske nacionalne manjine, a taj Savet je osnovao i upravlja navedenim medijima“, kaže Ranković i dodaje da iako je rad u medijima nespojiv sa radom u državnim organima ili političkim partijama, to ne sprečava SVM da promoviše svoju partiju i Fides i da dobijaju novac od mađarske vlade preko Bethlen Gabor fondacije.
Preko Fondacije Bethlen Gabor, mađarska vlada je finansirala medije na mađarskom jeziku u Srbiji, poput Mađar soa, Het Napa i RTV Panon. Ovi mediji promovišu Orbana i i na taj način utiču na mađarsku manjinu u Vojvodini da glasa za Fides
Ne brine se Orban o Mađarima van matice samo kroz medije i sport. U mađarske zajednice za preduzetnike i poljoprivrednike stiže finansijska podrška. U Subotici je sedište Fondacije Prosperitati, preko koje je zajednica u Vojvodini dobijala grantove i kredite za kupovinu zemljišta, poljoprivredne mehanizacije, stočarstvo, turizam itd. Fondacija raspisuje konkurse, mađarska vlada direktno šalje sredstva. Takve fondacije postoje i u drugim susednim državama sa mađarskom manjinom, a sve su povezane sa mađarskim Ministarstvom spoljnih poslova i trgovine. U Mađarskoj postoji jedna fondacija koja je zadužena za uspostavljanje lokalnih, ali finansiranje nije transparentno i uglavnom se lokalni donosilac odluka najviše pita o tome kako će se novac distribuirati, kažu iz BCBP-a. ,,Za Fondaciju Prosperitati dodatno možemo da tvrdimo da je u pitanju koruptivna šema jer se sredstva ne raspodeljuju ravnomerno. Od osnivanja Fondacije do 2021. godine više od polovine sredstava je završilo u džepovima samo četiri odsto kandidata, što je tek nekoliko preduzetnika. Neki od njih su povezani sa SVM i neretko koriste prilike da pohvale ovaj zajednički program mađarske vlade i SVM-a i podstaknu građane da učestvuju na izborima. To se desilo i pred poslednje parlamentarne izbore u Mađarskoj, u aprilu 2022. godine. Na taj način je uspostavljena šema da uzak krug ljudi oko SVM finansijski profitira, dok Fides obezbeđuje sebi glasove od Mađara u Vojvodini“, objašnjava Ranković.
Tenderi za zeta
Porodične veze ne kroje samo srpsku politiku. Predsednik Srbije često napada novinare koji pišu o poslovima njegovog brata ili kumova. U tome nije usamljen i upravo jedan rođak Viktora Orbana svoje biznise pravi u Srbiji. U pitanju je Ištvan Tiborc, zet mađarskog premijera i jedna od najuticajnijih ličnosti u njegovom okruženju. Da se ubrzano penje na lestvici najbogatijih Mađara potvrđuje Gabor Bodiš. ,,Najuspešniji (i) poslovni potez mu je bio kada se oženio najstarijom ćerkom Viktora Orbana, Rahel. Ni ona ne može da se žali – Rahel praktično upravlja mađarskim turizmom. Naporno bi bilo i nabrajati recimo koje sve poznate zgrade, uglavnom hoteli su u vlasništvu Tiborca.
Jedan od problema sa takvom mađarskom privredom je da se ovi tajkuni bogate ne na stvarnom tržištu, nego ih država finansira. Svaki tender sigurno dobijaju“, navodi Bodiš i dodaje da je srpskoj javnosti Tiborc postao poznat kada je njegova firma Elios postavljala ulična osvetljenja u srpskim gradovima. Upravo je ta firma bila prva kojom je Tiborc započeo biznis u Srbiji 2014. godine. Prema informacijama iz Beogradskog centra za bezbednosnu politiku, radi sprovođenja ovog posla lokalne samouprave raspisale su tendere, koje su nameštale tako da zahtevi odgovaraju samo jednoj firmi, koja na kraju i dobije posao, čime se sve činilo u granicama zakona, a ogranak Eliosa je prvi put napravio konzorcijum sa kompanijama koja su ili u vlasništvu ljudi bliskih SNS-u ili u državnom vlasništvu.
U Subotici je sedište Fondacije Prosperitati, preko koje je mađarska zajednica u Vojvodini dobijala grantove i kredite za kupovinu zemljišta, poljoprivredne mehanizacije, stočarstvo, turizam… Fondacija raspisuje konkurse, mađarska vlada direktno šalje pare
,,Ištvan Tiborc je napustio kompaniju Elios nakon što je Evropska kancelarija za borbu protiv korupcije (OLAF) započela istragu o sličnim projektima za ulično osvetljenje u Mađarskoj. OLAF je utvrdio da su u svim poslovima postojale ozbiljne nepravilnosti i sukob interesa. To je izazvalo veliki skandal u Mađarskoj, pa se Orbanov zet povukao, ali mađarsko tužilaštvo na kraju nije pronašlo nikakve nepravilnosti i smatralo je da nema potrebe za podizanjem optužnice“, kaže Ranković za Radar i dodaje da je Orbanov zet ipak promenio oblast poslovanja, pa se trenutno najviše bavi nekretninama, između ostalog i u Srbiji. Navodi da je krajem prošle godine firma u vlasništvu BDPST grupe Ištvana Tiborca kupila 11 poslovnih zgrada u Beogradu, u kojima su sedišta nekih od najvećih kompanija u Srbiji poput Nestlea, Adidasa, Filipa Morisa… Vlasništvo nad ovim nekretninama je zapravo prešlo iz Nacionalne banke Mađarske u vlasništvo Tiborca preko mađarske kompanije Indotek, koja je ovim nekretninama upravljala prethodne dve godine. Međutim, iznos transakcije nije poznat javnosti. Vlasnik kompanije Indotek je Daniel Jelinek, blizak poslovni partner Orbanovog zeta. Pre toga, tokom 2023. godine Orbanov zet je još jednom pazario u Srbiji. Kao većinski vlasnik kompanije Waberer’s Group, kupio je 55 odsto srpske kompanije MD International koja radi kao distributer proizvoda kompanija kao što su Pionir, Vileda, a vrednost ove transakcije takođe nije poznata javnosti.
Lažni patriotizam
Naposletku, treba shvatiti da Srbija i Aleksandar Vučić nisu isto, kao ni interesi Srbije i Vučića, reči su marketinškog stručnjaka Igora Avžnera. „Vučić, pre svega preko medija i lokalnih i regionalnih političara koji su voljni da mu se podrede, ima veliki uticaj u regionu. Igrajući na kartu podele, što uostalom radi i na unutrašnjem planu, stalno podgreva tenzije između desno nacionalno opredeljenog biračkog tela i ostalih. Potpuno je nevažno da li su u pitanju ’unutrašnji neprijatelji’ u Srbiji, ili pokušaj za uticajem na nacionalnoj osnovi u Republici Srpskoj, Crnoj Gori ili na delovima Kosova na političkom planu“, ocenjuje Avžner. U takvom ponašanju vidi dva motiva: jedan je stalno kreiranje ,,nestabilnosti“ koje mu omogućava da sliku ,,zaštitničkog“ ponašanja na nacionalnoj osnovi učvrsti i produbi. Time omogućava dodatni rezervoar glasova.
Drugi motiv je da na međunarodnom planu pokazuje da je on jedini koji može da pravovremeno ugasi fitilj na buretu baruta na kojem ceo region jos uvek sedi, zahvaljujući upravo takvoj politici. ,,S druge strane, za uticaj Srbije u regionu nije potrebna dodatna elaboracija. Dovoljno je pogledati kako su sve okolne zemlje, osim Mađarske, glasale na sednici UN po pitanju rezolucije o Srebrenici. Mađarska, naravno, time još jednom pokazuje ne privrženost Srbiji, nego Orbanovu privrženost Vučiću, ali i dodatnu ‘meku moć’. Mnogo je bitnije koju vrstu ‘proizvoda’ i kojem segmentu ciljane populacije mi prenosimo svoj, a neki drugi iz regiona svoj uticaj“, zaključuje Avžner.
Dok Orban ulaže u mađarske zajednice u svom okruženju, nestaju srpski simboli sa Kosova i Metohije, a srpska meka moć se možda ogleda u pet rasprodatih zagrebačkih Arena Aleksandre Prijović i što se za hrvatske desničare kaže da preko dana slušaju Tompsona, a uveče Cecu. To su dometi lažnog patriotizma, ali pre svega nebrige o nacionalnim interesima, zatrpanim onim ličnim.
