Od početka političke krize krajem prethodne godine u Srbiji je uloga obrazovanja i nauke u društvu i privredi iskrsla u fokus javnih i stručnih rasprava. Rasprave su pojačane odlukama vrha vlasti o svođenju na minimum finansiranja naučnoistraživačkog rada na državnim univerzitetima, najavom oduzimanja akreditacija državnim fakultetima i formiranja novih državnih univerziteta, predlogom finansiranja vaučerima studiranja na domaćim privatnim fakultetima, pozivanjem stranih univerziteta da bez akreditacija počnu sa radom u Srbiji…
Donete i najavljene mere Vlade otvorile su ključna pitanja o tome u kojoj meri privredni i društveni napredak zavisi od obrazovanja, nauke i tehnologije? Kakva je uloga univerziteta u razvoju nauke i tehnologije? Kakav je kvalitet državnih i privatnih univerziteta u Srbiji? Da li su u svetu kvalitetniji državni ili privatni univerziteti? Da li bi dolazak neakreditovanih stranih univerziteta poboljšao kvalitet visokog obrazovanja u Srbiji? Da li je opravdano da država kroz vaučere finansira studiranje na privatnim fakultetima? Na koji način država može da unapredi kvalitet visokog obrazovanja?
Ekonomska teorija i empirijska istraživanja pokazuju da su tehnološke inovacije ključni pokretač ekonomskog razvoja, jer one omogućavaju povećanje proizvodnje po radniku, odnosno rast produktivnosti. Bez tehnoloških inovacija povećanje proizvodnje je moguće povećanjem količine rada i kapitala, ali tada po radniku, a time i potrošnja po stanovniku ostaju nepromenjeni. Iz prethodnog sledi da bez tehnoloških inovacija nema rasta standarda građana.
Maltuzijanska zamka
Preokret u ekonomskom i ukupnom razvoju čovečanstva nastupio je oko 10.000 godina pre nove ere sa razvojem poljoprivrede, nakon čega je usledio niz inovacija koje su omogućile razvoj drugih privrednih delatnosti, umetnosti, kulture, institucija i dr. Međutim, sve do sredine 18. veka inovacije su bile retke i sporadične, tako da su omogućavale privremeni rast standarda, nakon čega je sledio rast broja stanovnika i vraćanje standarda na prethodni nivo, što predstavlja maltuzijansku zamku. Glavni rezultat inovacija i ekonomskog napretka od pojave poljoprivrede do sredine 18. veka bio je povećanja broja stanovnika, dok je rast standarda bio vrlo skroman. Preokret nastaje sa naučnom revolucijom koja je od sredine 18. veka do sada omogućila povećanje broja ljudi za više od 10 puta i rast standarda za 12 do 14 puta.
Tehnološke inovacije ključni su pokretač ekonomskog razvoja, jer omogućavaju rast produktivnosti. Bez njih povećanje proizvodnje je moguće povećanjem količine rada i kapitala, ali u tom slučaju nema rasta standarda zaposlenih i građana
Pojava naučne revolucije i tehnoloških inovacija rezultat je sticaja većeg broja pozitivnih okolnosti, među kojima značajnu ulogu ima razvoj univerziteta u zemljama zapadne i severne Evrope. Pojava univerziteta, uz rastući stepen njihove autonomije, doprinela je razvoju naučnog metoda, racionalizma i prosvetiteljstva, koji su uz druge promene, kao što je otkriće štamparske mašine, institucionalne promene i geografska otkrića doprineli širenju i unapređenju naučnih znanja i tehnoloških inovacija.
Uloga univerziteta u naučnoj revoluciji i tehnološkim otkrićima je bila ključna, jer su većinu naučnih teorija i naučnih otkrića razvili ljudi koji su radili ili se školovali na univerzitetima. Važnost obrazovanja širih narodnih masa za privredni i društveni napredak je jedna od osnovnih ideja prosvetiteljstva, koju su napredne države usvojile tokom 18. i 19. veka kroz formiranje mreže obrazovnih ustanova u državnom vlasništvu. Sve ovo pokazuje da su duboko pogrešni stavovi prema kojima su univerziteti pre svega obrazovne institucije, dok se naučna istraživanja obavljaju u institutima.
Dva državna univerziteta iz Srbije na listi 1.000 najboljih u svetu
Zbog nepovoljnih istorijskih okolnosti Srbija je znatno kasnila sa formiranjem univerziteta i generalno sa obrazovanjem stanovništva. Uprkos velikom istorijskom zaostatku, univerziteti u Srbiji su sada među vodećim u Centralnoj i Istočnoj Evropi (CIE). Na Šangajskoj listi Univerzitet u Beogradu se nalazi između 400. i 500. mesta, a u Centralnoj i Istočnoj Evropi samo su Karlov univerzitet u Pragu i Lomonosov bolje plasirani.
Među 500 najboljih univerziteta iz zemalja CIE nalaze se samo univerziteti iz Srbije, Češke, Poljske, Mađarske i Rusije, dok su svi univerziteti iz bivše Jugoslavije slabije plasirani. Važan uspeh je što se među 1.000 najboljih univerziteta na Šangajskoj listi nalazi i Univerzitet u Novom Sadu.
U svetu je, izuzev u SAD, većina vodećih univerziteta u državnom vlasništvu, dok su najbolji privatni, poput Harvarda, MIT-a, Oksforda i Kembridža, neprofitne institucije, čiji vlasnici ne izvlače profit, već ga ulažu u unapređenje obrazovanja, istraživanja i razvoja
Univerziteti iz Srbije su dobro plasirani i na listi Centra za rangiranje univerziteta u svetu (CWUR), prema kojoj se univerzitet u Beogradu nalazi na 387. mestu, što znači da je među 1,9 odsto najboljih univerziteta u svetu, dok se državni univerziteti u Novom Sadu, Kragujevcu i Nišu nalaze među 8,5 odsto najboljih univerziteta u svetu. Pri tome se nijedan privatni univerzitet iz Srbije ne nalazi među 2.000 najboljih univerziteta u svetu.
U Srbiji je u delu javnosti rasprostranjeno uverenje da su u svetu privatni univerziteti bolji od državnih, pa bi u skladu sa time i u Srbiji trebalo uspostaviti sistem u kome privatni univerziteti dominiraju. Međutim, u Evropi najbolje rangirani univerziteti se nalaze u državnom vlasništvu (Imperijal koledž u Londonu, Ludvig Maksimilijan univerzitet u Minhenu, ETH u Cirihu, Sorbona, Lomonosov, Karlov univerzitet i dr.), dok su samo Oksford i Kembridž u privatnom vlasništvu.
Velike zablude o suštini i karakteru privatnih univerziteta u svetu
Na nivou sveta većina vodećih univerziteta su u državnom vlasništvu, sa izuzetkom američkih univerziteta. Druga zabluda koja je prisutna u širokoj javnosti je da su kvalitetni privatni univerziteti osnovani da bi svojim vlasnicima doneli što veći profit. Najbolji privatni univerziteti u svetu (Harvard, MIT, Oksford, Kembridž i dr.) su neprofitne institucije, što znači da njihovi vlasnici ne povlače dividendu, nego profit ulažu u unapređenje obrazovanja, istraživanja i razvoja. Stoga se među vlasnicima kvalitetnih univerziteta nalaze verske ustanove, dobrotvorne organizacije, zaposleni na univerzitetima i dr.
Generalno, maksimizacija profita je nespojiva sa kvalitetnim obrazovanjem, jer ona implicira odsustvo selekcije pri upisu, angažovanje malog broja, i slabijih, nastavnika u odnosu na broj studenata, mala ulaganja u naučna istraživanja…
Generalno, maksimizacija profita je nespojiva sa kvalitetnim obrazovanjem, jer ona implicira odsustvo selekcije pri upisu, niske kriterijume za polaganje ispita, angažovanje slabijih nastavnika, mali broj nastavnika u odnosu na broj studenata, mala ulaganja u naučna istraživanja i dr. Stoga su profitno orijentisani privatni univerziteti slabo plasirani na međunarodnim rang-listama kojima se meri kvalitet univerziteta.
Važan razlog za dominaciju državnog obrazovanja je to što se u okviru njega lakše obezbeđuje dostupnost obrazovanja svim kategorijama stanovništva, što je važno kako zbog pravičanosti, tako i zbog efikasnosti, jer se na taj način omogućava školovanje talentovanih pojedinaca iz siromašnih porodica.
Šta je naumila vlast u Srbiji
Vlast u Srbiji je tokom prethodne godine predložila da se dozvoli rad stranim univerzitetima bez akreditacije, pri čemu bi država kroz vaučere finansirala školovanje na tim univerzitetima. Ovaj predlog je obrazložen time da bi dolazak stranih univerziteta poboljšao konkurenciju, a time podigao kvalitet visokog obrazovanja u Srbiji. Kao dodatni motiv se navodi smanjenje troškova školovanja studenata iz Srbije koji sada studiraju u inostranstvu.
Unapred se može skoro sigurno oceniti da realizacija navedenog predloga ne bi doprinela unapređenju kvaliteta visokog obrazovanja u Srbiji. Najbolji svetski i evropski univerziteti nisu zainteresovani za osnivanje univerziteta u Srbiji, jer se radi o tržištu sa malim brojem stanovnika, čija kupovna moć je niska. Zbog niskih prihoda koji bi ostvarivali u Srbiji ne bi mogli da pokriju troškove angažovanja kvalitetnih profesora, ni da ulažu u naučna istraživanja, što je ključno da održe visok rejting univerziteta.
U prethodnih 35 godina ne postoji primer da su poznati svetski univerziteti u bilo kojoj zemlji Centralne i Istočne Evrope osnovali univerzitet, iako u ovom regionu postoje zemlje koje imaju znatno veći broj stanovnika od Srbije, a uz to su razvijenije od nje. Realno je očekivati da bi interes za dolazak u Srbiju imali privatni univerziteti čiji je rejting sličan ili slabiji od onog koji imaju državni univerziteti u Srbiji. Pri tome je prilično izvesno da bi kvalitet nastave i istraživanja na njihovim univerzitetima u Srbiji bio manji od kvaliteta koji imaju u zemlji iz koje potiču.
Može se očekivati da bi strani univerziteti naučnoistraživački rad zadržali u matičnoj zemlji, dok bi se u Srbiji ograničili na obrazovanje. Kao što su u bogatim arapskim zemljama ispostave poznatih svetskih univerziteta naučnoistraživački rad svele na minimum
Izostanak akreditacije za strane univerzitete u Srbiji implicira da se oni ne bi obavezali da će angažovati najbolje profesore, primenjivati programe i kriterijume za ocenjivanje kao na matičnim univerzitetima. Indicija da bi se strani univerziteti u slučaju dolaska u Srbiju tako ponašali može se naći u tome što već nekoliko decenija neki privatni univerziteti u zapadnoj Evropi imaju posebne programe za strane studente na kojima su blaži kriterijumi za upis i polaganje ispita, a na njima ne predaju najbolji profesori.
Drugi, važan problem je u tome što se očekuje da bi strani univerziteti naučnoistraživački rad, koji predstavlja suštinsku funkciju univerziteta, zadržali u matičnoj zemlji, dok bi se u Srbiji ograničili na obrazovanje. To se dogodilo u bogatim arapskim zemljama u kojima su poznati svetski univerziteti osnovali svoje ispostave, u kojima se uglavnom obavlja obrazovanje u komercijalnim oblastima (biznis, finansije, jezike, IT), dok je naučnoistraživački rad sveden na minimum.
Treći problem je što bi država deo ionako skromnih sredstava, koje izdvaja za državne univerzitete, izvajala za strane univerzitete, koji bi se u Srbiji uglavnom bavili predavačkom delatnošću. Rezultat toga bi verovatno bilo pogoršanje kvaliteta državnih univerziteta, a time i pad kvaliteta ukupnog visokog obrazovanja u Srbiji, što bi negativno uticalo na njen privredni i društveni napredak.
Sa prethodnom temom je povezano pitanje da li je opravdano da država finansira studiranje na domaćim privatnim univerzitetima? Odgovor na ovo pitanje je uslovan, što znači da bi to bilo opravdano ako postoje privatni univerziteti koji su na relevantnim međunarodnim rang-listama (Šangajska, CWRU i dr.) jednako ili bolje plasirani od četiri državna univerziteta u Srbiji (Beograd, Novi Sad, Kragujevac i Niš).
Ovaj uslov bi predstavljao podsticaj za privatne univerzitete da unaprede kvalitet obrazovanja i naučnih istraživanja. Drugi uslov je da se sredstva za finansiranje vaučera za studiranje obezbede iz dodatnih sredstava za visoko obrazovanje, a ne preraspodelom na račun državnih univerziteta. U suprotnom, ako bi se privatni univerziteti finansirali tako što bi se smanjila izdvajanja za državne univerzitete, ukupan kvalitet univerziteta bi se skoro izvesno pogoršao.
Iako je Srbija znatno kasnila sa osnivanjem visokoškolskih ustanova, na Šangajskoj listi Univerzitet u Beogradu se nalazi između 400. i 500. mesta, a u Centralnoj i Istočnoj Evropi samo su Karlov univerzitet u Pragu i Lomonosov bolje plasirani
Mada su državni univerziteti u Srbiji, imajući u vidu njenu veličinu i razvijenost, solidno plasirani na međunarodnim rang-listama, za dostizanje visokog nivoa razvijenosti zemlje potrebno je unapređenje kvaliteta univerziteta. Na osnovu iskustva razvijenih evropskih zemalja slične veličine, sledi da je za unapređenje kvaliteta visokog obrazovanja neophodno povećanje državnih ulaganja, slanje najboljih studenata na doktorske studije na najbolje svetske univerzitete uz obavezu povratka u zemlju, organizovanje nastave na engleskom jeziku, organizovanje zajedničkih programa državnih univerziteta sa vodećim evropskim i svetskim univerzitetima, postavljanje oštrijih kriterijuma za zapošljavanja i napredovanja na državnim univerzitetima, veće vrednovanje naučnoistraživačkog rada i dr.
Poboljšanje kvaliteta visokog obrazovanja zahteva pooštravanje kriterijuma za akreditaciju svih univerziteta, uključujući i privatne, uz striktnu proveru poštovanja njihove ispunjenosti.
