Iscrtavanjem dva džinovska falusa iznad kojih su prigodno dodata i četiri ocila, po ko zna koji put je oskrnavljen jedan od najprepoznatljivijih spomen-parkova naše zemlje, delo vajara Vojina Bakića, nastalo početkom šezdesetih godina prošlog veka. Spomenik izrađen od aluminijuma, visine 16 metara, predstavlja mladog čoveka u trenutku vešanja i svojevrsni je simbol grada Valjeva. Inspiracija za spomenik nastala je na osnovu arhivske fotografije javnog pogubljenja Filipovića na valjevskom gradskom trgu.
Početkom marta ove godine u Valjevu, pod okriljem noći, grupa tipova naoružanih sprejovima, viškom vremena i energije, iživljavala se nad spomenikom Stevanu Filipoviću, poznatijem kao Spomenik borcima revolucije na brdu Vidrak.
To je onaj prepoznatljiv momenat kada partizanski komandant sa omčom oko vrata, stegnutim pesnicama uzdignutim iznad glave prkosi nemačkom okupatoru i poziva narod na otpor i borbu. Fotografiju vešanja tog 22. maja 1942. godine je najverovatnije snimila šesnaestogodišnja Slobodanka Vasić, fotografski kalfa, i ta se fotografija za manje od sat vremena pojavila izložena u vitrini foto-radnje „Kosara“ u centru Valjeva. Fotografija iz „Foto Kosare“ danas se čuva u Ujedinjenim nacijama u Njujorku kao (svetski) simbol nepokornosti, borbe za slobodu i antifašizma, dok se za negative koje je zaplenio Gestapo pretpostavlja da su završili u nekom nemačkom arhivskom fundusu gde im se gubi svaki trag. Zapravo, fotografija je bilo više, onoliko koliko traka iz foto-aparata Leica dozvoljava. Pouzdano se zna da se samo jedna u Srbiji čuva u Beogradu u Vojnom arhivu, gde je dospela iz dokumentacije fonda Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora (kasnije arhiv Narodnooslobodilačkog rata).
Stevan Filipović je simbol veza srpskog i hrvatskog naroda, a to se ne prašta. Spomenici podignuti ovom heroju antifašizma su sistematski uništavani i u Srbiji, a još ranije u Hrvatskoj
Fotografija je putovala ne samo u Njujork, Ženevu, već i u Indiju, pošto je njen tadašnji predsednik Nehru videvši je na jednoj izložbi u Nju Delhiju izjavio: „Kakav moral pod omčom. Ovaj čovek je prekoračio granicu smrti.“
Pa ako je fotografija ostavila tako snažan utisak na Nehrua, kako je moguće da njena opominjuća simbolika i ideja najvišeg patriotskog otpora, kod izvesnih savremenih Valjevaca budi želju i potrebu da je išaraju prikazom polnog organa i to šezdeset godina kasnije? Koja je njihova poruka?
Pretpostavljamo da mogućih odgovora može biti više. Stevan Filipović je u jednu ruku simbol veza srpskog i hrvatskog naroda, a to se ne prašta. Spomenici podignuti ovom heroju antifašizma su sistematski uništavani i u Srbiji, a još ranije u Hrvatskoj. U Srbiji zato što je Hrvat, u Hrvatskoj zato što je život dao braneći srpske gradove. U rodnom mestu u Hrvatskoj spomenik Filipoviću je po kratkom postupku raznesen dinamitom 1991. godine. Kao simbol antifašističke borbe i otpora nemačkom okupatoru u Valjevu on i danas smeta pojedincima, čiji roditelji možda nisu bili ni rođeni u to vreme, a koji zamišljaju da bi se možda bolje uklopili u nemački nacistički vrednosni sistem iz Drugog svetskog rata. Sramota je velika, ali je bezumlje još veće.
Od samog nastanka ovaj spomenički simbol grada Valjeva uživa zaštitu Zavoda za zaštitu spomenika kulture i vremenom je postao pravi simbol grada. Od šezdesetih pa sve do devedesetih godina prošlog veka spomen-park je bio omiljeno gradsko izletište, mesto okupljanja i druženja omladine. Ali devedesetih ono što spomen-park predstavlja postaje predmet razdora, između napora da se očuva i želje da bude zauvek demontiran i poslat na stratište istorije.
Na instagram-nalogu (dakle u izlogu „foto Kosare“ našeg vremena) koji prati vesti iz Valjeva i okoline prve nedelje marta pojavila se fotografija vandalizovanog spomenika koja je podelila Valjevce po linijama gotovo identičnim onima iz 1942. godine. Slike išaranog spomenika muškim polnim organom izazvale su negodovanje ipak većine, ali su istovremeno kod nemalog broja ljudi naišle na ushićenje i odobravanje. Preko 300 komentara je objavljeno u jednom danu (nezapamćen rekord za razne teme u Valjevu) kada je administrator okačio vest i fotografiju, a posebno se žustro polemisalo oko najbesmislenije činjenice – je li osoba predstavljena na oskrnavljenom spomeniku rođena kao Stipan, Stepan, Stjepan ili Steva. Nomen est omen – to je izgleda od presudnog značaja za Valjevce pošto su rešili sva druga važna pitanja!
Slike išaranog spomenika muškim polnim organom izazvale su negodovanje ipak većine, ali su istovremeno kod nemalog broja ljudi naišle na ushićenje i odobravanje
Vredi pomenuti zaista brzu reakciju nadležnih službi koje su uklonile lascivne grafite da bi iza falusa i krsta ostale samo musave mrlje. Ipak, obračunu sa spomenikom kulture tu nije bio kraj. Nekoliko dana kasnije na postamentu spomenika, u gangsterskom maniru, osvanuo je zaglavljen metak – valjda kao upozorenje za slučaj da nam „nije dovoljno jasno“ sa kakvim tipovima u Valjevu nadležni imaju posla.
Sve ovo traje već predugo. Tokom krvavog raspada Jugoslavije, kao i u neslavnom periodu koji je usledio, u svim bivšim republikama na meti su se našla spomen-obeležja koja su se vezivala za ideologiju bivše (odjednom omražene) zemlje. Najgore su prolazili upravo najveći i najbolji (spomenici autora Bogdana Bogdanovića, Vojina Bakića, Dušana Džamonje) čije je uklanjanje trebalo da pošalje jasnu poruku da u fanatizmu devedesetih za vrhunske umetničke vrednosti i estetiku nema mesta.
Da ironija bude veća, vajar Vojin Bakić, modernistički umetnik koji je bio glavni protagonista raskida sa estetikom socrealizma i jedan od najvatrenijih zagovornika apstrakcije, postigao je rekord kao autor najvećeg broja devastiranih spomenika. Bakićev spomenik od nerđajućeg čelika – Spomenik narodu heroju Slavonije, na obroncima Papuka, bio je vrhunski apstraktni izraz koji nadrasta i prevazilazi sve ideologije i sva vremena. Ovaj spomenik je u trenutku nastanka bio najveća apstraktna skulptura na svetu, visine 30 metara, koju je Herbert Rid, neprikosnoveni autoritet istorije moderne umetnosti, prepoznao kao jedno od najvažnijih dela evropskog apstraktnog modernizma. Ovaj spomenik je sagrađen da traje večno, ali izgleda da je trajnija jedino glupost. Pripadnici Hrvatske vojske su 1992. godine iz devetog pokušaja miniranja sravnili sa zemljom ovo remek-delo.
Za nijansu je bolje prošao Bakićev spomen-kompleks Petrova gora na Kordunu, koji je ironijom sudbine danas postao mesto na kome se snabdevaju skupljači sekundarnih sirovina u potrazi za metalom.
Tokom krvavog raspada Jugoslavije, kao i u neslavnom periodu koji je usledio, u svim bivšim republikama na meti su se našla spomen-obeležja koja su se vezivala za ideologiju bivše (odjednom omražene) zemlje
Da ipak postoji svest o vrednosti onoga što je nasleđeno, makar i sa zakašnjenjem, daje primer iz susedne Hrvatske kroz inicijativu profesora Zvonka Markovića da se sačini što potpunija „kartoteka zločina“ prema spomeničkoj baštini bivše zemlje. U Hrvatskoj je više od tri hiljada antifašističkih spomenika pretrpelo neku vrstu oštećenja usled nasilništva nacionalistički obojenih primitivaca.
Paradoksalno, upravo nas ta zajednička praksa na najgori mogući način zbližava – u potpunom odsustvu osećaja i odgovornosti prema vrhunskoj umetnosti koja je u jednom kratkom istorijskom razdoblju nastajala na našim prostorima. Nigde drugde u bivšim socijalističkim zemljama Evrope se nije desilo da se patriotsko-ideološki naboj na tako uspešan način presvlači u ruho moderne umetnosti, koja je bila potpuno u ravni vrhunske umetnosti zapadnog sveta.
Ipak, velika dela sa velikim razlogom postaju velika: ubedljiva su i deluju na način koji je istovremeno i lokalan i univerzalan, neposredan i vanvremenski.
Jedan pozitivan primer iz komšiluka su aktivnosti hrvatskog ambasadora pri Unesku Ive Goldštajna, koji je 2017. godine inicirao da se najvredniji antifašistički spomenici na prostoru Hrvatske upišu u svetsku listu kulturne baštine i na taj način dobiju adekvatnu zaštitu. Dobro je da postoje slične inicijative u većini bivših republika.
Kakva je situacija u Srbiji?
U Srbiji se komunikacija odvija na liniji udruženja za zaštitu nasleđa antifašizma, koja se obraćaju zavodima za zaštitu spomenika, šalju dopise nadležnim ministarstvima, gradskim ili republičkim organima u cilju sprečavanja štete ili saniranja postojećih oštećenja. Pojedine poslaničke grupe, odnosno samo jedna koliko je poznato, pokret Ne davimo Beograd je u Narodnoj skupštini 2022. godine predložio formiranje komisije za utvrđivanje odnosa Srbije prema antifašističkom nasleđu.
Paradoks je da je Srbija donedavno slala veliku državnu delegaciju u Moskvu na Paradu pobede nad fašizmom u Drugom svetskom ratu, a kod kuće, na domaćem terenu, nije jasno opredeljena, podilazi i koketira sa onima koji su se nalazili na pogrešnoj strani istorije.
Najeklatantniji primer tih dvostrukih standarda dolazi od Socijalističke partije Srbije (SPS), čiji poslanik pokreće inicijativu za podizanje spomenika četničkom vođi Draži Mihailoviću. Ova politička stranka se proglasila za pravnog naslednika Saveza komunista Jugoslavije (SKJ) kao tobožnji nastavljač njihove ideologije prihvativši neke od njihovih simbola, a u praksi postupajući u suprotnosti sa njihovim idejama i idealima. Njihov se glas ne čuje kada treba osuditi slučajeve kao što je ovaj najnoviji u Valjevu.
Skrnavljenje spomenika antifašisti u Valjevu je anticivilizacijski čin jer dizanje pesnice osuđenog na smrt nije propaganda ideologije nego odličje najvećeg patriotskog osećanja.
