Opis prilika u visoko razvijenim liberalnim demokratijama Zapada jednim delom je primenljiv i na procese ekonomskog, političkog i kulturnog razvoja u Srbiji u protekle dve i po decenije. Još od vremena vladavine Miloševića, privatizacija državnih sredstava, kao sastavni deo neoliberalnih reformi u većini drugih zemalja u razvoju, dovela je do korupcije, ekonomskog raslojavanja stanovništva i deindustrijalizacije proizvodnog sektora privrede. Delimična demokratizacija političkih odnosa u Srbiji posle 2000. je taj proces dalje osnažila pre nego zaustavila.
Fasadna demokratija u Srbiji
Obim digitalnog nadzora u zemlji, na osnovu raspoloživih podataka, verovatno nije primio razmere gore opisane u slučaju Kine ili SAD, ali je u medijima, i stranim i domaćim, pomenuto da se državni organi u zemlji služe, između ostalog, sredstvima za identifikaciju fizionomije lica i veoma razvijenom tehnologijom izraelske kompanije Pagasus za promatranje komunikacije između mobilnih telefona. Politički populizam u Srbiji, međutim, nastao je u okolnostima bitno drugačijim od onih opisanih u kontekstu zapadnih liberalnih demokratija. On je, u obliku nacionalizma, omogućen postepenom demokratizacijom odnosa u autoritarnom društvu bivše Jugoslavije, a dalje je bio osnažen ratovima povezanim sa rušenjem jugoslovenske države i onda zapečaćen NATO bombardovanjem srpskih vojnih položaja u Bosni i Hercegovini (1995) i teritorija Srbije (1999).
Na stranu politički oportunizam Evropske unije, na stranu i kriza liberalne demokratije na kontinentu, Evropa sa svojim opštim kulturnim nasleđem je možda jedini region u svetu u kome su osnovni principi političkog liberalizma još uvek očuvani
Bez obzira na promene u političkim odnosima u Srbiji posle oktobra 2000. godine, i fasade demokratskih institucija koje su oni stvorili, nacionalizam u Srbiji je održavan nerešenim statusom teritorije Kosova i Republike Srpske (kao reliktima rušenja federalne države Jugoslavije). Mada formalno-pravno rešeno na međunarodnom planu, statusno pitanje ovih teritorija je svesno nerazjašnjeno u unutrašnjoj politici Srbije. A nejasni stav vlasti posebno prema pravnom statusu Kosova, ne prestaje da potpiruje nacionalizam, hrani politički populizam i time neizbežno remeti dalji razvoj demokratije u Srbiji.
Prodor ruskog uticaja
Kao i na Zapadu, progresivizam u Srbiji, favorizovan od strane liberalnih političkih struja u zemlji, naišao je na veliki otpor tradicionalnih snaga u društvu. Ali je u Srbiji on dodatno opterećen i činjenicom da dolazi sa Zapada, kao uostalom i demokratija za koju se, zbog agresivnog nametanja liberalnog međunarodnog poretka 90-ih godina, smatra da je ideologija Evropske unije i SAD, a ne samo metod političkog upravljanja u savremenom društvu. U odbrani od zapadnog nasrtaja na patrijarhat i porodične odnose, mnogi se u Srbiji poistovećuju sa politikom Vladimira Putina, koji sebe predstavlja kao zaštitnika tradicionalnih vrednosti, u Rusiji ali i među mnogim konzervativnim strujama globalno (uključujući i neke krugove u SAD).
Široko rasprostranjenoj rusofiliji u Srbiji takođe doprinose panslovenska solidarnost, jedinstvo pravoslavnog hrišćanstva, ali i ogorčenost na bombardovanje Beograda i drugih delova zemlje 1999.godine, dugogodišnje ekonomske sankcije nametnute Srbiji i generalno ponižavajući način ophođenja političara SAD i Evropske unije prema srpskom narodu koji je prethodio vojnoj intervenciji NATO-a. Mada ni rasprostranjena rusofilija niti afinitet mnogih za tradicionalizam u Srbiji ne podrazumevaju automatski podršku za autoritarni oblik političke vlasti, poistovećivanje sa vladavinom Putina u Rusiji upućuje na odobravanje vladavine koja je bitno drugačija od one za koje se danas u Srbiji zalažu studenti i građanstvo.
Kina danas, u cilju očuvanja autoritarnog političkog poretka, izdvaja za digitalni nadzor nad vlastitim stanovništvom više nego za nacionalni budžet za odbranu
Kako se na Zapadu koncept liberalne demokratije suštinski dovodi u pitanje kao adekvatan oblik političkog uređenja, samim tim je smanjena važnost širenja demokratije kao instrumenta spoljne politike Evropske unije, a pogotovo SAD. Nova Trampova administracija je konkretno ukinula institucije koje su više od četiri decenije aktivno promovisale širenje demokratije u svetu. Ako je početkom ovog veka u međunarodnim odnosima primat američke vojne moći garantovao politički uticaj ne samo SAD nego i Evropske unije, odnos Vašingtona i Brisela je ozbiljno poljuljan ponovnim dolaskom Trampa na vlast.
Kineski model nadzora
A raspodela moći na globalnom planu danas je daleko složenija, ne samo relativnim jačanjem vojnog i političkog uticaja Kine i Rusije, već i za Srbiju sve bitnijih aktera kao što su Turska, Ujedinjeni Emirati i Izrael. U Kini je pokret demokratizacije brutalno ugušen još 1989, a iščekivanje Vašingtona i Brisela da će tamošnji razvoj privatnog kapitala neminovno dovesti do liberalizacije političkih odnosa nije ispunjeno. Umesto toga, Kina danas, u cilju očuvanja autoritarnog političkog poretka, izdvaja za digitalni nadzor nad vlastitim stanovništvom više nego za nacionalni budžet za odbranu. Mada je u Rusiji gašenje demokratizacije odnosa trajalo duže, i tamo je već par decenija došlo do konsolidacije autoritarne vlasti.
Ako trgovinski i drugi odnosi Srbije sa Rusijom i Kinom, dakle, imaju uticaja na političke prilike u zemlji, onda to najpre doprinosi konsolidaciji autoritarizma. Turskoj i Izraelu, nominalnim a ne stvarnim demokratijama, kao i neskriveno autoritarnim Emiratima, takođe odgovara kontinuitet vlasti u Beogradu bez osvrtanja na njegove represivne metode. Čak i Evropska unija toleriše, ako ne podržava odnos prema autoritarnom obliku vlasti, iako je ova organizacija još uvek ostala verna liberalno-demokratskom obliku uređenja u unutrašnjoj politici država članica. Interesi Evropske unije da od sadašnje vlasti u Beogradu dobije dalje koncesije po pitanju državnosti Kosova, kao i da individualnim poglavljima o pristupu punom članstvu Srbiju dalje približi Evropskoj uniji, nesumnjivo govore o političkom oportunizmu organizacije prema vlasti u Srbiji.
Masovni protesti i mogućnost promene režima
Na osnovu svega do sada navedenog, neosporno je da je sadašnji pokret studenata za političke promene u Srbiji, za razliku od događaja u oktobru 2000, godine izolovan na međunarodnom planu. To, međutim, samo po sebi ne znači i da je neosporno osuđen na propast. Neki primeri tranzicija ka demokratiji u drugim regionima u svetu potvrđuju da je uspeh na unutrašnjem planu moguć i u nepovoljnim međunarodnim uslovima.
Ako trgovinski i drugi odnosi Srbije sa Rusijom i Kinom, dakle, imaju uticaja na političke prilike u zemlji, onda to najpre doprinosi konsolidaciji autoritarizma
Na primer, jedina uspešna promena režima u toku Arapskog proleća krajem 2010. i početkom 2011. godine izvedena je masovnim nenasilnim pokretom u Tunisu, uprkos bitnim interesima vlada Francuske, Italije, Saudijske Arabije i Ujedinjenih Emirata da se tamo održi kontinuitet autoritarne vlasti. Suočeni sa svršenim činom političkih promena u Tunisu, međutim, Francuska, Britanija i Italija su samo nekoliko nedelja kasnije zauzele odlučni „progresivni“ stav u korist promene autoritarnog režima u Libiji.
Tačno je da je demokratski eksperiment u Tunisu okončan predsedničkim udarom u leto 2021. godine, parlamentarni izbori i promena vlasti su se tamo odvijali sa relativnim uspehom punu deceniju. Pored toga, autoritarne tendencije, iako sve više u svetu rasprostranjene, u skorije vreme uspešno su zaustavljene u Brazilu, Poljskoj, Južnoj Koreji, Nepalu i Indoneziji. Bez obzira, dakle, na globalne trendove koji štete očuvanju liberalne demokratije, odlučnost aktera za političke promene na unutrašnjem planu individualnih zemalja, u kombinaciji sa povoljnim uslovima na unutrašnjem planu, mogu da proizvedu pozitivne rezultate, čak i ako na Zapadu, kako je ovde opisano, opada entuzijazam za promovisanje ili čak podržavanje demokratskih promena.
Prepreke na unutrašnjem planu
Odlučnost brojnih unutrašnjih aktera za promene u Srbiji je neosporna, kako to potvrđuju brojni masovni protesti širom zemlje i rasprostranjena podrška zahtevima studenata. Ali se ovaj proces suočava sa brojnim preprekama na unutrašnjem planu: nekim nastalim od dolaska Aleksandra Vučića na vlast 2012. godine, kao na primer monopolizacija izvršne, zakonodavne i sudske vlasti jedne političke stranke uz samo simbolično prisustvo opozicije, a drugim kao delom nasleđa nastajanja i nestajanja jugoslovenske federalne države od 70-ih godina naovamo.
Uplitanje Zapada u proces razgraničavanja bivše jugoslovenske federacije 90-ih godina, bombardovanje NATO-a 1999. godine, otvoreni pritisci na Srbiju da ubrza demokratizaciju u zemlji i pristupi ekonomskom i vojnom savezništvu sa Briselom, viđenje vokizma progresivne levice kao uvozni artikal od spolja, samo su neki od razloga opredeljenja mnogih da se u spoljnoj politici, u skladu sa nekadašnjom politikom nesvrstanosti Jugoslavije, očuva distanca u odnosu prema SAD i Evropskoj uniji.
Ako je uzdržanost od političkog uticaja Zapada poželjna, kao i rezerva prema uticaju Rusije, to, međutim ne znači da je „ekvidistanca“ (simetrično udaljavanje od centara moći) u spoljnoj politici po svaku cenu uputna i svrsishodna
Mada je sa tog stanovništva rusofilija u Srbiji, vidno probuđena na gore navedene načine, razumljiva, ona istovremeno odmaže uspostavljanju pravnog poretka i odgovorne političke vlasti u zemlji, za koje se protesti studenata i građanstva zalažu od novembra 2024. godine. Ako je uzdržanost od političkog uticaja Zapada poželjna, kao i rezerva prema uticaju Rusije, to, međutim ne znači da je „ekvidistanca“ (simetrično udaljavanje od centara moći) u spoljnoj politici po svaku cenu uputna i svrsishodna.
Na stranu politički oportunizam Evropske unije, na stranu i kriza liberalne demokratije na kontinentu, Evropa sa svojim opštim kulturnim nasleđem je možda jedini region u svetu u kome su osnovni principi političkog liberalizma još uvek očuvani, ili barem nisu kompromitovani na način na koji je to učinjeno u SAD od januara 2025. godine. Moderna srpska država nastala je u 19. veku na temelju nacionalizma, kao na progresivnoj oslobodilačkoj ideologiji koja je započela vekovni proces dekolonizacije potlačenih naroda širom sveta, a pored toga je informisana evropskim prosvetiteljstvom koje je dovelo do uniformisanja srpskog jezika, stvaranja političkih institucija, uvođenja vladavine prava i postepenog nastajanja civilnog društva.
Snaga pokreta
Nacionalizam je, međutim, kako je to uočio škotski istoričar Tom Nern, politička ideologija sa dva lica, jedno revolucionarno i od važnosti za nastajanje nacionalne države, a drugo korisno za formiranje civilnih sloboda i zaštitu interesa manjina, verskih, etničkih i intelektualnih. Za očuvanje tekovina prosvetiteljstva u Srbiji, bilo kakve progresivne snage u zemlji ne mogu da se odreknu naklonosti i iskustva svih onih aktera u međunarodnim odnosima koji podržavaju put ka demokratskim promenama ne samo u srpskom, nego u bilo kom društvu u kom takva nastojanja postoje.
Koncentracija takvih snaga je najveća u Evropi. Snaga pokreta studenata i građanstva u Srbiji je u tome što je autentičan, ali proces promena koji je time započet zahteva vreme, umeće i transformaciju društva koja prevazilazi okvire promena političke vlasti. Započet insistiranjem na pravnoj odgovornosti za stradanje šesnaestoro građana na železničkoj stanici u Novom Sadu, pokret studenata u Srbiji ubrzo je prerastao u apel za oživljavanje solidarnosti i odgovornosti koji svakako neće biti garantovani prostim promenama političke vlasti. Na dugom putu društvene reforme i uspostavljanja liberalne demokratije u zemlji, Evropa je region na čija iskustva pokret za promene u Srbiji ne samo da može, već i mora da se osloni.
Pročitajte prva dva dela:
Favorizovanja identiteta
Događaji u Srbiji u ogledalu svetskih procesa
