Tokom protekle dve i po decenije, saradnja između ekstremno desnih aktera u Slovačkoj i Srbiji prošla je kroz više faza – od otvorenih kontakata i zajedničkih javnih nastupa početkom 2000, preko perioda zatišja i povlačenja iz javnosti, do iznenadnog oživljavanja 2024. godine kroz političke, medijske i subkulturne kanale. Ova promenljiva dinamika odražava kako prilagođavanje krajnje desnice novim okolnostima i ciljevima, tako i šire procese unutar prokremaljske mreže uticaja u Centralnoj i Istočnoj Evropi. U nastavku teksta detaljnije ćemo razmotriti kako se razvijala saradnja srpskih i slovačkih desničara, te šta je glavna pokretačka sila obnavljanja njihovog povezivanja danas.
Od 2007. do tišine: Nestanak krajnje desničarskih veza
U oktobru 2007. godine, srpska policija u Novom Sadu privela je i deportovala jedanaest državljana Slovačke tokom memorijalnog događaja koji je organizovala ekstremno desničarska grupa Obraz, u čast kralja Stefana Vladislava. Slovački državljani su u početku tvrdili da su turisti na putu za Kragujevac, sa namerom da se kratko zadrže u gradu. Međutim, ispostavilo se da su povezani sa slovačkim ekstremističkim organizacijama poput Slovačko bratstvo (Slovenská pospolitosť) i Slovačkog pokreta obnove (Slovenské hnutie obrody), te da su zapravo planirali da učestvuju na skupu koji je organizovao Obraz. Ovaj incident predstavlja jedan od retkih javno poznatih primera saradnje između slovačke i srpske krajnje desnice, koji je privukao pažnju javnosti prvenstveno zbog uključenosti policije i diplomatskih reakcija. Ipak, dogodio se pre skoro dve decenije – dovoljno davno da ni Obraz ni Slovačko bratstvo danas više ne postoje u svom nekadašnjem obliku.
Nakon hapšenja u Novom Sadu, kontakti između srpskih i slovačkih krajnje desničarskih grupa počeli su da zamiru, da bi ubrzo gotovo u potpunosti iščezli. Iako su se povremeno mogli pronaći simbolični gestovi saradnje na internetu, ozbiljnijih pokušaja povezivanja više nije bilo. Ovo povlačenje rezultat je transformacije slovačke krajnje desnice – od uličnih, slabo organizovanih pokreta s margina političkog života, ka formalnim političkim akterima, odnosno partijama koje učestvuju u redovnim političkim procesima. Za ovu promenu najzaslužniji je Marian Kotleba, bivši lider Slovenske pospolitosti, koji je uspeo da objedini različite ekstremno desničarske grupe, pokrete i pojedince u političku partiju Narodna stranka Naša Slovačka (Ľudová strana Naše Slovensko – ĽSNS). Partija je relativno brzo nakon osnivanja ušla u parlament, a Kotleba je fokus sa međunarodne saradnje i umrežavanja prebacio na unutrašnju politiku, usmerenu ka pridobijanju podrške domaćih glasača i uspehu na izborima. Aktivnosti Slovačkog bratstva su ubrzo zamrle, a čak su i simbolični pokušaji međunarodnog povezivanja potpuno nestali.
Iako su narativi vezani za Srbiju – naročito tema Kosova i NATO bombardovanja – i dalje prisutni u širem desničarskom diskursu u Slovačkoj, oni se danas uglavnom koriste kao sredstvo za izražavanje antizapadnih stavova, a ne kao pokazatelj istinske solidarnosti sa srpskim nacionalistima. Javna okupljanja i kampanje podrške gotovo su potpuno nestale do kraja prethodne decenije, a tema slovačko-srpske saradnje iščezla je iz medija i političkog govora. Povremeno bi se, kao 2019. godine, pojavile fotografije grafita koje je delila srpska organizacija Junak fondacija, u kojima su simbolično povezivani Srbi, Česi, Slovaci i Poljaci, uz neizbežno pominjanje Kosova. Ipak, ovakvi sadržaji nisu doprli do šire javnosti, niti su pokrenuli ozbiljnije rasprave o ovoj temi.
2024: Oživljavanje veza kroz politiku, medije i subkulturu
Dug period tišine prekinut je 2024. godine nizom događaja koji ukazuju na postojanje interesa za obnavljanje saradnje između krajnje desnice u Slovačkoj i Srbiji. Najzapaženiji među njima bio je zajednički nastup slovačke političke stranke Republika, otcepljenog krila Kotlebine ĽSNS, sa izrazito neofašističkom i proruskom orijentacijom, i srpskih Zavetnika na Sofijskoj konferenciji, koju je organizovala bugarska krajnje desničarska partija Preporod (Възраждане / Vazrazhdane).
Teme poput Kosova, NATO agresije na Srbiju i viktimizacije Srba prisutne su u desničarskim narativima već dugi niz godina, a slovački ekstremisti, iako bez dublje veze sa tim pitanjima, rado ih preuzimaju
Oba politička aktera potpisala su Sofijsku deklaraciju, čime su se formalno priključili široj panevropskoj nacionalističkoj koaliciji koju trenutno predvodi Alternativa za Nemačku (Alternative für Deutschland – AfD) kroz političku grupaciju Evropa suverenih nacija u Evropskom parlamentu (Europe of Sovereign Nations Group). Iako ova saradnja nakon konferencije nije bila dodatno medijski promovisana, zajednički nastup ekstremnih desničara na konferenciji predstavljao je simbolički akt ponovnog oživljavanja saradnje među ekstremnom desnicom dve zemlje ali sada na nešto višem političkom nivou.
Paralelno s tim, politička grupacija Domov – Narodna stranka (Domov – Národná strana), koju predvodi Pavol Slota, nastupila je u savezu sa Republikom na izborima za Evropski parlament 2024. godine. U januaru te godine, Slota i njegov saradnik Rene Poluh sastali su se sa predstavnicima srpske političke partije Dveri, uključujući potpredsednika partije Ivana Kostića i direktora informativne službe Miodraga Prekovića, kao i sa Aleksandrom Pavićem iz pokreta MI – Glas iz naroda. Cilj ovih susreta, prema Slotinim rečima, bio je uspostavljanje bliže političke i medijske saradnje između desničarskih partija dve države. Sastanke je posredovao Igor Marinković iz organizacije SNP Naši i medijske internet platforme Helmcast. Slota i Poluh su takođe gostovali na ekstremno desničarskom YouTube kanalu X33 koju vodi Vuk Rosandić, bivši frontmen beogradskog pop sastava Ruž. Slovačka delegacija gostovala je i na podkastu Srbin-info, gde su glavne poruke i narativi bile proruske orijentacije, a izrazito anti-EU nastrojene sa jakim spekulacijama o političkoj transformaciji Evrope.
U domenu političko-kulturne simbolike, saradnja između desničara je promovisana kroz muzičku produkciju: politički predstavnik Domova Denis Domaracki i slovački muzičar Karol Jedlovski, koji je javno podržavao kandidate sa liste ĽSNS još 2020. godine, pojavili su se u spotu zajedno sa Škabom iz srpske grupe Beogradski sindikat. Spot je objavljen 23. marta 2024, iako je pesma prvobitno puštena krajem decembra prethodne godine. Fokus pesme je na slavenskom jedinstvu, proruskim porukama i širenju dezinformacija o Svetskoj zdravstvenoj organizaciji, Evropskoj uniji i NATO-u. Za pretpostaviti je zato, da je spot objavljen dan pre otpočinjanja NATO bombardovanja Jugoslavije, 24. marta 1999. godine. Ipak, uprkos ovoj javnoj aktivnosti, niko od aktera nije nastavio sa promocijom saradnje niti je bilo novih objava, što podseća na sličan obrazac ponašanja i zatišja kao i u slučaju Republike i Zavetnika.
Iznenadni povratak vidljive saradnje između slovačkih i srpskih desničara deluje više kao akcija sinhronizovana i koordinisana iz Kremlja, nego kao autentična solidarnost
Na planu supkulturnih aktivnosti, znaci oživljavanja saradnje bili su vidljivi i tokom Marša nezavisnosti (Marsza Niepodległości) u Varšavi, novembra 2024. Po prvi put posle više godina, mala slovačka grupa Vindenland (Windenland), povezana sa češkom grupom Nacionalisti (Nacionalisté), kao i sa međunarodnim mrežama Beli životi vrede (White Lives Matter) i Aktivni klub (Active Club), marširala je rame uz rame sa srpskom organizacijom Srpska divizija (Serbia Division), zajedno sa radikalnim grupama iz Poljske, Češke, Švedske, Italije, Francuske i Nemačke.
Zašto baš sada? Instrumentalna solidarnost u prokremaljskom ekosistemu
Ponovno povezivanje slovačkih i srpskih krajnje desničarskih grupa nakon gotovo dve decenije zatišja nameće ključno pitanje: zašto se to dešava upravo sada? Odgovor, čini se, leži manje u iskrenom ideološkom poklapanju ekstremista, a više u instrumentalnoj saradnji i poravnanju unutar šireg prokremljovskog ekosistema dezinformacija i uticaja. Teme poput Kosova, NATO agresije na Srbiju i viktimizacije Srba prisutne su u desničarskim narativima već dugi niz godina, a slovački ekstremisti, iako bez dublje veze sa tim pitanjima, rado ih preuzimaju. Zbog toga, iznenadni povratak vidljive saradnje između slovačkih i srpskih desničara deluje više kao akcija sinhronizovana i koordinisana iz Kremlja, nego kao autentična solidarnost. Pogotovo ako uzmemo u obzir činjenicu da slovačke ekstremno desničarke partije Republika i Domov vode izrazito pro-kremaljsku politiku te predstavljaju važne prenosioce proruskih narativa na društvenim mrežama. Republika, takođe, kroz delovanje Milana Uhrika i Milana Mazureka u Evropskom parlamentu, glasovima i javnim nastupima redovno podržavaju narative i interese Moskve. Dodatno, česti boravci Pavela Slote u Rusiji jasni su pokazatelj njegovih veza političkim i bezbednosnim strukturama Kremlja.
Oživljavanje veza između srpskih i slovačkih ekstremnih desničara, dakle, više podseća na geopolitički manevar Moskve nego na spontani ideološki pokret i ovakav aranžman će trajati samo dok to odgovara interesima Kremlja
Zato ove sinhronizovane poruke srpskih i slovačkih desničara predstavljaju deo šire ruske strategije eksploatacije istorijskih trauma i nacionalističkih narativa širom Centralne i Istočne Evrope – strategije koju je Moskva intenzivirala nakon invazije na Ukrajinu. Kremlj dosledno koristi teme kao što su Kosovo i NATO bombardovanje iz 1999. kako bi prikazao Zapad kao agresivan, licemeran i moralno dekadentan, a slovački krajnji desničari te poruke i narative redovno reprodukuju. Kao što smo već naglasili, motivacija za ovakvo ponašanje leži manje u stvarnom osećaju povezanosti sa Srbijom i srpskim desničarima, a više u strateškoj koristi za slovačke desničare koju donosi učešće u proruskom diskursu.
Za stranke poput Republike i Domova, koje su znatno izgubile politički uticaj nakon poslednjih parlamentarnih izbora u Slovačkoj, ova vrsta transnacionalnog angažmana pruža mogućnost da ostanu relevantne, da pojačaju anti-EU i anti-zapadne narative, i da steknu vidljivost unutar regionalne mreže krajnje desnice koju, u poslednjih nekoliko godina, u sve većoj meri oblikuju uticaji iz Moskve. Srpska krajnja desnica, koja je već duboko integrisana u prokremaljski informativni prostor, predstavlja pogodno i ideološki kompatibilno okruženje za takvo pozicioniranje slovačkih desničara. Oživljavanje veza između srpskih i slovačkih ekstremnih desničara, dakle, više podseća na geopolitički manevar Moskve nego na spontani ideološki pokret i ovakav aranžman će trajati samo dok to odgovara interesima Kremlja.
