Šta će ostati iza Trampa

Predsednik Donald Tramp ozbiljno dovodi u pitanje budućnost posleratnog međunarodnog poretka. U istupima američkih zvaničnika i na glasanju u Ujedinjenim nacijama, Trampova administracija se svrstava na stranu Rusije, agresora koji je pokrenuo osvajački rat protiv miroljubivog suseda, Ukrajine. Trampove carine nameću pitanja o budućnosti dugogodišnjih savezništava i internacionalnog trgovinskog sistema, a odluke o povlačenju Sjedinjenih Država iz Pariskog sporazuma o klimatskim promenama i Svetske zdravstvene organizacije potkopavaju međunarodnu saradnju na prevenciji ili suzbijanju globalnih pretnji.

Perspektiva u kojoj SAD odustaju od međunarodnog angažmana i u potpunosti se fokusiraju na same sebe ima uznemiravajuće implikacije po svetski poredak. Lako je zamisliti kako Rusija, služeći se pretnjama ili golom silom, takvu situaciju koristi za pokušaj uspostavljanja dominacije nad Evropom – koja će morati da pokaže veće jedinstvo i sama se postara za vlastitu odbranu, iako će američka podrška i dalje biti važna. Isto tako, nije teško zamisliti i kako Kina stiče sve veći uticaj u Aziji, gde već sada otvoreno radi na tome da susedne zemlje dovede u podređeni položaj. Ništa od ovoga sigurno ne izmiče pažnji tih suseda.

Promena američke politike će, zapravo, pogoditi sve zemlje, jer su odnosi između država i drugih velikih transnacionalnih aktera međusobno isprepleteni. Međunarodni poredak počiva na stabilnoj distribuciji moći između država; normama koje utiču na njihovo ponašanje i legitimizuju ga; te stabilnim institucijama. Jedan međunarodni poredak može da malo pomalo evoluira a da to ne dovede do očigledne promene paradigme. Ali ako se unutrašnja politika dominantne sile isuviše radikalno promeni, sve postaje moguće.

Jedan međunarodni poredak može da malo pomalo evoluira a da to ne dovede do očigledne promene paradigme. Ali ako se unutrašnja politika dominantne sile isuviše radikalno promeni, sve postaje moguće

Budući da se, po prirodi stvari, odnosi između država vremenom menjaju, poredak je pitanje nivoa tih odnosa. Pre nastanka modernih država, poredak je često nametan silom i osvajanjem, poprimajući oblik regionalnih imperija poput Kine, Rima i mnogih drugih. Varijacije stanja rata ili mira između moćnih imperija više su bile stvar geografije nego normi i institucija. Budući da su se graničila, Rim i Partsko carstvo (koje se prostiralo na prostoru koji obuhvata današnji Iran i njegovo neposredno okruženje) ponekad su ratovali jedno s drugim, dok ona međusobno udaljena, poput Rima, Kine i mezoameričkih carstava, nisu.

Opstanak imperije zavisio je kako od njihove tvrde moći, tako i od one meke. Kinu su na okupu držale snažne zajedničke norme, visoko razvijene političke institucije i uzajamni ekonomski benefiti. Isto je važilo i za Rim, posebno u periodu republike. Nakon Rimskog carstva Evropa je imala institucije i norme u vidu papstva i dinastičkih monarhija, što je značilo da se kontrola nad teritorijama često menjala na osnovu sklapanja brakova i porodičnih savezništava, a bez obaziranja na želje podanika. Ratovi su često bili motivisani potrebom da se obezbedi produženje dinastija, mada su 16. i 17. vek doneli i ratove izazvane verskim zanosom i geopolitičkim ambicijama, što je bila posledica uspona protestantizma, podela unutar Katoličke crkve, te rastuće konkurencije među tadašnjim državama.

Krajem 18. veka Francuska revolucija narušila je monarhističke norme i tradicionalno uzdržavanje od sukoba koje je dugo podupiralo ravnotežu moći u Evropi. Iako je Napoleonov pokušaj uspostavljanja carstva propao nakon francuskog povlačenja iz Moskve, njegova vojska prelila se preko mnogih granica, što je rezultiralo nastankom novih država i dovelo do prvog organizovanog pokušaja kreiranja modernog državnog sistema na Bečkom kongresu 1815.

Trampove carine nameću pitanja o budućnosti dugogodišnjih savezništava i internacionalnog trgovinskog sistema, a odluke o povlačenju SAD iz Pariskog sporazuma o klimatskim promenama i STO potkopavaju međunarodnu saradnju na prevenciji ili suzbijanju globalnih pretnji

„Evropski koncert“ proizašao iz odluka Bečkog kongresa u narednim decenijama pretrpeo je niz poremećaja, od kojih je najveći izazvan 1848, kada je kontinent zahvaćen nacionalističkim revolucijama. Nakon tih potresa, Oto fon Bizmark pokrenuo je niz ratova kako bi ujedinio Nemačku; ona će zauzeti moćnu centralnu poziciju u Evropi, što je svoj odraz imalo i u Berlinskom kongresu 1878. Sklopivši savezništvo s Rusijom, Bizmark je uspostavio i potom održavao stabilan evropski poredak sve dok ga Kajzer 1890. nije smenio.

Onda je, u 20. veku, usledio Prvi svetski rat, a nakon njega Versajski sporazum i Liga naroda, čiji je neuspeh kreirao okolnosti koje će dovesti do izbijanja Drugog svetskog rata. Potonje osnivanje UN i bretonvudskih institucija (Svetske banke, Međunarodnog monetarnog fonda i institucije iz koje će kasnije nastati Svetska trgovinska organizacija) bili su najvažnija epizoda izgradnje institucija u tom stoleću. Budući da su SAD bile dominantni akter, posleratna era postala je poznata kao „Američki vek“. Kraj hladnog rata 1991. je potom kreirao unipolarnu distribuciju moći, omogućavajući jačanje postojećih ili osnivanje novih institucija STO, Međunarodnog krivičnog suda i Pariskog sporazuma o klimatskim promenama.

Čak i pre Trampovog uspona neki analitičari su verovali da se taj i takav američki poredak primiče kraju. U 21. veku došlo je do još jedne promene u distribuciji moći, koja se obično opisuje kao uspon (ili, preciznije, oporavak) Azije. Na taj kontinent je 1800. otpadao najveći deo tadašnje svetske ekonomije, da bi se nakon industrijske revolucije našla daleko iza Zapada. A poput drugih delova sveta, i ona je trpela zbog novog imperijalizma koji su omogućile zapadne vojne i komunikacione tehnologije.

Na Aziju je 1800. otpadao najveći deo tadašnje svetske ekonomije, da bi se nakon industrijske revolucije našla daleko iza Zapada. Sada se Azija vraća na poziciju vodećeg izvora globalnog ekonomskog rasta

Sada se Azija vraća na poziciju vodećeg izvora globalnog ekonomskog rasta. Ali njeni skorašnji dobici na tom planu više idu na štetu Evrope nego Amerike. SAD ne samo da nisu u ekonomskom opadanju, već na njih i dalje otpada četvrtina globalnog bruto društvenog proizvoda, što je bio slučaj i sedamdesetih godina prošlog veka. Kina jeste značajno smanjila zaostatak za Amerikom, ali je nije prestigla ni ekonomski, ni vojno, ni po pitanju uspostavljenih savezništava.

Ako se dosadašnji međunarodni poredak kruni, to je u podjednakoj meri posledica američkih unutrašnjepolitičkih prilika koliko i uspona Kine. Postavlja se pitanje da li ulazimo u totalno novi period američkog opadanja, ili će se ispostaviti da su nasrtaji druge Trampove administracije na institucije i savezništva Američkog veka samo još jedna ciklična silazna faza. Moguće je da odgovor na to pitanje nećemo dobiti pre 2029.

Copyright: Project Syndicate, 2025.