Polazeći od činjenice da punopravno članstvo Srbije u EU makar u formalnom smislu ostaje strateški cilj vlasti, kao i velikog dela opozicije, Načertanije za 21. vek se ne bavi važnim aspektima pristupnih pregovora kao što su vladavina prava i ispunjenje Kopenhaških kriterijuma bez kojih članstva u EU neće biti. U ovom dokumentu se takođe ne bavimo tehničkim aspektima pristupnih pregovora već samo političkim okvirom vezanim za spoljnu politiku (poglavlje 31) i Kosovo (poglavlje 35).
Od početka rata u Ukrajini Srbija, uz Belorusiju, ostaje jedina zemlja u Evropi koja odbija da uvede sankcije Rusiji. S druge strane, Srbija u Ukrajinu izvozi artiljerijsku i druge kategorije municije. Prva odluka poklapa se sa raspoloženjem u srpskoj javnosti koja se u anketama većinski izjašnjava protiv uvođenja sankcija, ali i doprinosi održavanju postojećih odnosa aktuelnog režima sa Rusijom. Izvoz proizvoda namenske industrije u Ukrajinu, odigrava se uglavnom daleko od očiju srpskog javnog mnjenja, ali ga predstavnici vlasti iza zatvorenih vrata, relativno uspešno, ističu u odnosima sa zapadnim zemljama kao kontraargument pritiscima da se Rusiji uvedu sankcije.
Odbijanje Srbije da se usaglasi sa spoljnom i bezbednosnom politikom EU ne odnosi se samo na dosadašnje pakete sankcija uvedenih protiv Ruske Federacije. Srbija je izbegavala da se usaglasi i sa deklaracijama i merama usmerenim i protiv Narodne Republike Kine, njihovih državljana, entiteta ili interesa. Od ukupno 65 deklaracija sa kojima je EU tokom 2023. godine pozvala kandidate, potencijalne kandidate i partnerske zemlje da se usaglase, Srbija se usaglasila sa samo 34, od kojih se 13 odnosi na rat u Ukrajini, sedam na Iran, četiri na globalni režim sankcija EU za ljudska prava i sa drugim deklaracijama koje se odnose na Belorusiju, Mali, Moldaviju, Siriju i jedna na terorizam. Kada se uporedi sa ostalim zemljama kandidatima za članstvo u EU, Albanija, Crna Gora i Severna Makedonija su u potpunosti usaglasile svoju spoljnu i bezbednosnu politiku sa EU, dok to sa BiH, kao i sa Srbijom, nije slučaj.
Izvoz proizvoda namenske industrije u Ukrajinu odigrava se uglavnom daleko od očiju srpskog javnog mnjenja, ali ga predstavnici vlasti iza zatvorenih vrata, relativno uspešno, ističu u odnosima sa zapadnim zemljama kao kontraargument pritiscima da se Rusiji uvedu sankcije
Režim Aleksandra Vučića kao razlog za neusaglašavanje sa deklaracijama i merama EU navodi pozicije Rusije i Kine, kao i drugih zemalja, prema statusu Kosova, ali se može pretpostaviti da su razlozi za neusaglašavanje širi, te da značajnu ulogu igra i činjenica da su, kao što je istraživanje s kraja 2021. godine pokazalo, birači vladajućih partija daleko prijateljskije naklonjeni prema Rusiji i Kini, nego što su birači velikog dela opozicije.
Dok je ovakva politika balansiranja do sada urodila plodom kod SAD i nekih zemalja članica EU, ostaje činjenica da neusaglašavanje sa spoljnom i bezbednosnom politikom EU predstavlja formalnu prepreku ne samo daljem napretku Srbije ka članstvu u EU, već i opipljivijim prednostima na putu ka članstvu kao što je Plan rasta EU za Zapadni Balkan, ali i drugim finansijskim podsticajima i drugim pogodnostima, normalno rezervisanim za zemlje članice, koje će se u procesu pristupnih pregovora nuditi Srbiji i ostalim zemljama kandidatima.
Politička cena neusaglašavanja, pre svega sa sankcijama EU Rusiji, dugoročno gledano je veća od gubitka finansijskih podsticaja, jer Srbiju već u mnogim evropskim zemljama vide kao Putinovog trojanskog konja. Tek što je u periodu od 2000. do 2012. Srbija donekle uspela da se oslobodi negativnog balasta prošlosti nastalog tokom 1990-ih, zahvaljujući politikama aktuelnog režima ponovo se javlja rizik da Srbija počne da se u mnogim međunarodnim krugovima doživljava kao akter destabilizacije, što sa sobom nosi direktne negativne posledice na proces pridruživanja EU, a i slabi pozicije Srbije u pregovorima oko normalizacije odnosa sa Prištinom, i uopšteno govoreći u odnosima sa drugim zemljama regiona Zapadnog Balkana. Uporno ponavljanje predstavnika zvaničnog Beograda njihovim sagovornicima iz EU, da Srbija ne mora da se uskladi sa spoljnom i bezbednosnom politikom EU pre prijema u članstvo, u prestonicama zemalja EU nije primljeno kao ubedljiv argument, već kao puki izgovor.
Ne treba zanemariti ni činjenicu da su na isti način kao što unutrašnja politika jedne zemlje određuje njenu spoljnu politiku, ako ne i snažnije, spoljna politika, tj. formalni, ali i neformalni savezi u koje se ulazi, mogu da oblikuju unutrašnju politiku jedne zemlje. Primera radi, politika saradnje Srbije sa Putinovim režimom, kao što se vidi iz bezbednosne saradnje (npr. mere protiv ruske zajednice u Srbiji, itd.), doprinosi daljem demokratskom nazadovanju Srbije. Način na koji se vladajuća elita u Srbiji vezuje za spoljne sile i saveze određuje prirodu unutarpolitičkog života u Srbiji. Za male države poput Srbije, savez sa autokratskim režimima spolja nespojiv je sa održavanjem demokratskog ustrojstva unutra.
Vojna neutralnost, članstvo u NATO ili Balkanski vojni savez?
U 2024. godini preovlađuje tumačenje da je bombardovanje 1999. godine uslovilo buduće odnose Srbije i NATO saveza, te da je zbog žrtava rata, gubitka suvereniteta na Kosovu koje je usledilo, ulazak Srbije u Severnoatlantsku alijansu nemoguć. Članstvo Srbije u NATO u srpskom javnom mnjenju zaista predstavlja tabu. U poslednjih deset godina, ako ne i duže, članstvo Srbije u NATO jedva da podržava 10 procenata stanovništva. Interesantno je da je u godinama neposredno posle bombardovanja ova podrška, prema istraživanjima BCBP (tada Centar za civilno-vojne odnose), bila skoro trostruko veća. Podrška članstvu u NATO počinje da pada posle jednostranog proglašenja nezavisnosti Kosova 2008. godine. U istom periodu tadašnje srpske vlasti definišu novu spoljnu politiku Srbije baziranu na ideji „četiri stuba“: EU, SAD, Rusija i Kina. Ocena tadašnjeg državnog rukovodstva bila je da ovakva spoljnopolitička orijentacija odslikava realni odnos snaga u svetu. U tadašnjim geopolitičkim okolnostima, državno rukovodstvo je procenjivalo da strateška partnerstva sa SAD, Rusijom i Kinom ne ometaju postizanje glavnog zadatka, a to je pristupanje Srbije EU. Situacija je značajno drugačija posle napada Rusije na Ukrajinu 24. februara 2022. godine.
Vojna neutralnost Srbije je pre svega politička odluka koja izražava stav da zemlja nije zainteresovana za pristupanje postojećim vojnim savezima. Srbija je usvojila Rezoluciju o zaštiti suvereniteta, teritorijalnog integriteta i ustavnog poretka Republike Srbije 2007. godine, kojom je zasnovana njena vojna neutralnost. Vojna neutralnost se spominje i u strategijama Nacionalne bezbednosti i Odbrane usvojenim u avgustu 2019. godine. Bez obzira na ovo, Srbija je u junu 2023. godine poslala vojnike u međunarodnu mirovnu operaciju na Sinajskom poluostrvu. Ova misija, „Međunarodne snage i posmatrači“ (Multinational forces and Observers), predstavlja prvu vojnu misiju u kojoj učestvuje Vojska Srbije, a koja nije pod okriljem EU ili UN, u kojoj će Vojska Srbije učestvovati u sastavu američkog kontingenta.
Od ukupno 65 deklaracija EU tokom 2023, Srbija se usaglasila sa samo 34, od kojih se 13 odnosi na rat u Ukrajini, sedam na Iran, četiri na globalni režim sankcija EU za ljudska prava i sa drugim deklaracijama koje se odnose na Belorusiju, Mali, Moldaviju, Siriju i jedna na terorizam
Bez obzira na činjenicu da je srpsko javno mnjenje izrazito negativno orijentisano prema ideji članstva u NATO, Srbija je okružena zemljama Severnoatlantske alijanse. Od ukupno devet suseda (ako računamo i teritoriju Kosova), sedam su članice vojnog saveza, a većinsko stanovništvo u BiH i na Kosovu stremi ka članstvu. Bez obzira na obavezu poštovanja volje birača, odgovornost vlade u predstavničkim demokratijama, kakva je Srbija, jeste da se bori za interese građana i da u ovom smislu preuzima političku odgovornost i predlaže rešenja koja su često u suprotnosti sa većinskim stavom javnog mnjenja. U ovom smislu, potrebno je zamisliti scenarije koji bi, u trenutnim geopolitičkim uslovima sve češćih svetskih sukoba, na najbolji način građanima Srbije ponudili siguran i prosperitetan život. Istorija nudi primer gde je SFRJ kroz učešće u Balkanskom paktu 1953. godine, vojnom savezu koji su činile komunistička Jugoslavija i dve kapitalističke zemlje, članice NATO (Turska i Grčka), uspela da prebrodi ideološke razlike sa partnerima u Balkanskom paktu kako bi se oduprla pretnji koju je u tom istorijskom trenutku predstavljao Sovjetski Savez.
Imajući u vidu sadašnja kretanja u svetu, kao i raspoloženje unutrašnjeg javnog mnjenja u Srbiji prema članstvu u NATO, najbolji odgovor na bezbednosne izazove u regionu Zapadnog Balkana predstavljala bi bezbednosna saradnja između svih zemalja Zapadnog Balkana bez obzira na to da li su one članice NATO ili ne u okviru Berlinskog procesa. Na ovaj način bi se Srbija, bez obaveze da i sama pristupi NATO, uključila u zajednički evropski bezbednosni kišobran, preko saradnje sa ostalim zemljama u regionu. S druge strane, susednim zemljama na Zapadnom Balkanu pružile bi se dodatne garancije za zajednički miran suživot i saradnju sa Srbijom.
Regionalna saradnja: Srbija kao stožer regionalnog političkog i ekonomskog ujedinjenja
Ideja „srpskog sveta“ prvi put se pojavljuje kao politički termin oko 2020. godine i ubrzo nastavlja da cirkuliše kroz povremene izjave eksponenata vladajućeg režima u Srbiji, Republici Srpskoj i delu političke scene u Crnoj Gori. Analogan je sličnim izrazima koji se pojavljuju kod drugih nacija, najsličnije ideji Ruskog sveta (Русский мир). Srpski svet u najširem smislu obuhvata ideju jačanja kohezije srpskog naroda u bivšim jugoslovenskim republikama u kojima on živi, ali neretko uključuje i ideje koje zagovaraju političku integraciju prostora sa srpskom etničkom većinom (Republika Srbija, Republika Srpska i Crna Gora) u federalnu državnu zajednicu.
Kritičari ideje, predominantno iz regiona, ideju „srpskog sveta“ tumače kao ideologiju Velike Srbije prilagođenu novom vremenu, drugim rečima, obnovu iredentističkih težnji srpske države prema njihovim državama. SAD i EU takođe izuzetno negativno gledaju na bilo kakvo dodatno prekrajanje granica na Balkanu i u trenutnim okolnostima bi ga sprečile po svaku cenu.
Dok se zvanični režim u Beogradu, zbog održavanja dobrih odnosa sa partnerima iz EU i SAD, uglavnom uzdržava od direktnih javnih poziva na ujedinjenje Srbije i Republike Srpske, politički predstavnici prekodrinskih Srba to neretko čine. Da pozivi na ujedinjenje koji dolaze iz Republike Srpske još uvek ostaju na političkim marginama pokazuju i odgovori čak od strane srpskih političkih subjekata iz Crne Gore koji naglašavaju da je najbolji okvir u kojem će svi Srbi ponovo živeti u istoj državi Evropska unija.
Bez obzira na političku retoriku, stiče se utisak da je većini političkih subjekata u Srbiji, Republici Srpskoj i Crnoj Gori, jasno da trenutne međunarodne okolnosti ne dozvoljavaju dalju promenu granica na Balkanu, i da bi eventualno sprovođenje u delo ovakvih političkih ideja dovelo do novih sukoba.
Svesna da populistička ideja „srpskog sveta“ služi samo za ispunjenje jeftinih dnevnopolitičkih interesa aktuelnog režima, a na duge staze šteti nacionalnom interesu Srbije u regionu, nova demokratska vlast u Srbiji mora je bez ikakvog oklevanja i nedvosmisleno odbaciti.
Da bi se na pravi način založila za zaštitu prava srpske manjine u regionu, Srbija od regionalnog ekonomskog lidera kroz različite inicijative regionalne ekonomske saradnje u okviru Berlinskog procesa i pristupa Zajedničkom ekonomskom tržištu EU, mora postati i politički stožer koji će kroz zajedničku političku inicijativu ostale zemlje Zapadnog Balkana voditi ka punopravnom članstvu u EU. Da bi se ostvario ovaj cilj Beograd mora da ojača svoj politički kapital u ostalim prestonicama Zapadnog Balkana, a taj cilj se nikako ne postiže prostim preoblačenjem poraženih političkih ideologija iz prošlog veka u novo ruho.
Da pozivi na ujedinjenje koji dolaze iz Republike Srpske još uvek ostaju na političkim marginama pokazuju i odgovori iz Crne Gore koji naglašavaju da je najbolji okvir u kojem će svi Srbi ponovo živeti u istoj državi Evropska unija
Srbija mora biti akter koji će stvoriti novu balkansku inicijativu, ojačati blok zemalja kandidata za EU članstvo u regionu, i učiniti ga sposobnim i voljnim da govori jednim glasom u Briselu i ostalim evropskim prestonicama. Srbiju je nemoguće naprosto zaobići i nastaviti sa evropskim integracijama ostatka regiona bez nje. Srbija ima političku i ekonomsku težinu bez koje je nemoguće stvoriti stabilnu Bosnu i Hercegovinu, multietničko Kosovo, i bez koje čitav Balkan neće moći ni da se pacifikuje ni integriše u EU. Ovakva pozicija zahteva veliku odgovornost države koja podrazumeva odluku da pozivi na političko ujedinjenje po etničkom principu koji dolaze od nekih srpskih lidera u regionu nisu u nacionalnom interesu Srbije, da treba da ostanu na političkim marginama, da kao što ih Crna Gora odbacuje bez obzira na činjenicu da li je reč o vlasti ili opoziciji, treba da ih odbaci i Srbija, i da se u vladajućim strukturama i u društvu uopšte uvreži politika da je Evropska unija za Srbiju ne samo geopolitička i identitetska gravitaciona nužnost, već i najbolji politički okvir u kojem će svi Srbi ponovo živeti u istoj državi. Od intenzivnije ekonomske i političke saradnje (u okviru Berlinskog procesa i Zajedničkog regionalnog tržišta) najviše će profitirati ekonomski najjača zemlja u regionu, a to je Srbija.
Promena unutarpolitički uslovljene paradigme, koju forsiraju trenutni režimi u Beogradu i Banjoj Luci, predstavlja jedini izlaz i preduslov je za ispunjenje srpskih nacionalnih interesa. Ako se Srbija ne postavi na ovaj način, izgubiće sve i sa sobom će u političku i istorijsku provaliju povući i ostatak regiona.
