Studenti koji su pozvali na okupljanje 15. februara nisu mogli izabrati bolje mesto i vreme od Kragujevca. Jer, upravo tamo je, pre tačno 190 godina, na Sretenje, 15. februara 1835. donesen jedan od najslobodoumnijih ustava toga vremena, kakav nisu imale ni mnoge, veće i razvijenije zemlje od Srbije
„Svaki Srbin i bez svake razlike jednak je pred zakonima srbskim, kako u odbrani tako i u kazni, na svim sudovima od najmanjeg do najvećeg (član 111). Kako rob stupi na srpsku zemlju od onoga časa postaje slobodan, ili ga ko doveo u Serbiu, ili sam u nju pobegao (član 118)“. Ovo, između ostalog stoji u Ustavu, usvojenom pre tačno 190 godina, na Sretenje, 15. februara 1835. u Kragujevcu, tadašnjoj prestonici Kneževine Srbije, zbog čega je i dobio naziv „Sretenjski“.
Studenti koji su iz svih delova Srbije stigli u Kragujevac nisu slučajno izabrali ovaj grad u srcu Šumadije, da iz njega na Dan državnosti pošalji poruku da nema kompromisa oko ispunjenja njihovih zahteva i da je borba za slobodnu, demokratsku Srbiju u kojoj se poštuju zakoni i institucije i u kojoj mora postojati odgovornost jedan od imperativa njihove generacije. A čini se da za to nema ni boljeg datuma ni mesta od Kragujevca.
Podela vlasti pre dva veka
Jer, pre 190 godina tamo je usvojen dokument koji u to vreme nisu imale ni neke mnogo veće i razvijenije države od Srbije. Zato je i bio na snazi samo 55 dana… Naime, Sretenjski ustav imao je 142 člana. Bio je za ono vreme veoma liberalan, a pisan je po ugledu na francuski i belgijski ustav, kao i na američku „Deklaraciju o nezavisnosti“. Predviđao je podelu vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, kao i podelu vlasti između kneza Miloša i državnog Saveta. Predviđao je i nepovredivost privatne svojine, kao i oštre kazne za one koji dođu u sukob sa zakonom: „Ko se pokusi dirati u tuđe dobro i imanje, ili prisvojiti ga ili okrnjiti, onaj će se smatrati za narušitelja opšte narodne bezbjednosti bio on ko mu drago, i od kud mu drago“ stoji u jednom od članova ustava….
Sretenjski ustav predviđao je podelu vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, kao i podelu vlasti između kneza Miloša i državnog Saveta
Zanimljiva je i biografija njegovog autora – Dimitrija Davidovića. Njegova rodna kuća i danas postoji na uglu Glavne i Davidovićeve (nazvane po njemu) ulice u Zemunu. Školovao se u čuvenoj gimnaziji u Sremskim Karlovcima i studirao medicinu, koju nije završio u Beču i Pešti. Bio je jedan od pokretača Novina serbskih koje su, kao prvi srpski list izlazile u Beču. Posle Drugog srpskog ustanka prešao je u Srbiju, gde je prvo vaspitavao decu Jevrema Obrenovića (brata kneza Miloša), a kasnije postao čovek od Miloševog poverenja. Dogurao je do mesta kneževog sekretara, kao i sekretara Narodne kancelarije.
Posle dobijanja hatišerifa iz 1830. i 1833. godine, kojima je Kneževina Srbija dobila visok stepen autonomije unutar Osmanskog carstva i zaokruženu teritoriju, a vlast kneza Miloša postala nasledna pristupio je pisanju ustava. U tome je imao i podršku kneza Miloša mada je on, do tada vladao apsolutistički, bez želje da vlast sa bilo kim deli. Posle nekog vremena ustav je završen i svečano proglašen na Sretenje, 15. februara 1835. godine u Kragujevcu, na svečanosti kojoj je, po tvrdnjama savremenika prisustvovalo oko deset hiljada ljudi, što je za tadašnje prilike bio ogroman broj.
Kao što studentima i građanima koji protestvuju, međunarodne okolnosti, čini se, nisu baš naklonjene, tako nisu bile naklonjene ni ustavopiscu Dimitriju Davidoviću i njegovim željama da od Srbije napravi modernu kneževinu
Ali, kao što studentima i građanima koji protestuju, međunarodne okolnosti, čini se, nisu baš naklonjene, tako nisu bile naklonjene ni Dimitriju Davidoviću i njegovim željama da od Srbije napravi modernu kneževinu. Ustav je donesen bez znanja Porte (sultana i „vlade“ Osmanskog carstva). Ustave tada nisu imali ni Osmansko carstvo, u čijem se sastavu Srbija i dalje nalazila, ali ni Rusija i Austrija, dve velike evropske države koje su i te kako bile zainteresovane za prilike u Srbiji. Zato je ustav „potrajao“ samo 55 dana, do aprila 1835, kada je pod pritiskom velikih sila ukinut. Nešto kasnije, 1838. godine, Srbija je dobila novi tzv „Turski“ ustav, nazvan tako jer je proglašen u Carigradu, koji je predviđao podelu vlasti između kneza i državnog Saveta od 17 članova. Iste godine umro je Dimitrije Davidović i sahranjen u porti Uspenske crkve u Smederevu, odakle njegova porodica vuče poreklo. Na spomen ploči od belog mermera postavljenoj u njegovu čast piše: „Dimitrije Davidović, sav Srbin“. Godinu dana kasnije, ne želeći da vlada po pravilima novog ustava, knez Miloš napustio je Srbiju.
Inače, postoje dva razloga zbog kojih se 15. februar obeležava kao Dan državnosti Srbije. Jer, osim što je toga dana proglašen Sretenjski ustav nešto ranije – 15. februara 1804. održan je veliki zbor u selu Orašac kod Aranđelovca, još jednom od mesta koje su studenti na putu prema Kragujevcu posetili i gde su naišli na naročito toplu dobrodošlicu. Tamo su se na mestu zvanom Marićevića jaruga okupili najviđeniji Srbi iz Šumadije, ali i ostalih delova tadašnjeg Beogradskog pašaluka i doneli odluku o podizanju „bune protiv dahija“ i izboru Đorđa Petrovića Karađorđa za vođu ustanka. Priča se da je vođstvo prvo bilo ponuđeno knezu Teodosiju, Stanoju Glavašu i još nekim viđenim ljudima, ali su oni to odbili, posle čega je izbor pao na Karađorđa: „Kojekude, ja sam ljut i prek čovek. Ako neko ne posluša i ako pođe u stranu, ja ću toga da ubijem, a koga uhvatim u izdaji toga ću da obesim i na strašne muke da udarim. Bojim se braćo da ćete me zamrzeti i svaki na svoju stranu vući, pa onda od nas ništa neće biti…“ Ove reči je, po tvrdnjama savremenika izgovorio Karađorđe kada mu je ponuđeno da se stavi na čelo ustanka, posle čega su ostali povikali „Baš takav nam i treba“ i – vođa je izabran.
Početak novog doba
Povod za ustanak bili su zločini četvorice dahija – Kučuk Alije, Aganlije, Mula Jusufa i Mehmed age Fočića – nad stanovništvom Beogradskog pašaluka, a neposredan povod seča knezova, odnosno ubistvo Alekse Nenadovića, Ilije Birčanina i drugih viđenih Srba koje se dogodilo početkom 1804. godine. Uskoro je, buna na dahije prerasla u Prvi srpski ustanak, prvi organizovani oslobodilački pokret porobljenih naroda na Balkanskom poluostrvu.
Inače, Prvi i Drugi srpski ustanak, odnosno ceo period od 1804. kada je ustanak podignut do 1835. kada je donesen Sretenjski ustav u našoj istoriografiji naziva se još i Srpska revolucija. Upravo tada udaren je temelj moderne Srbije i počela borba za konačno oslobođenje od turske vlasti. Zato se smatra, u čemu ima simbolike sa sadašnjim dešavanjima da su upravo oni označili početak jednog novog, modernog doba.
Osim što je 15. februara proglašen Sretenjski ustav nešto ranije – istog datuma 1804. održan je veliki zbor u selu Orašac kod Aranđelovca, najviđeniji Srbi su doneli odluku o podizanju „bune protiv dahija“ i izboru Đorđa Petrovića Karađorđa za vođu ustanka
Valja naglasiti i da je 15. februar proglašen Danom državnosti sredinom 2001. godine i da se već sledeće godine kao takav počeo obeležavati. Bilo je to posle petooktobarskih promena, a uoči velikog jubileja – 200 godina od podizanja Prvog srpskog ustanka. Praznici bivše nam države, poput 29. novembra, tada su odavno izgubili na značaju i tražio se novi koji će, na neki način objediniti prošlost i sadašnjost i biti primeren državi i vremenu u kojem živimo. Dakle, njegovo proglašenje bilo je delo bivše „mrske“ vlasti, a ne sadašnje koja ga, pod velom patriotizma i borbe za „državno jedinstvo“ koristi za svoje ciljeve. Ostaje nada da će ga mladi ljudi, kao i ostali građani koji se 15. februara okupljaju u Kragujevcu razumeti na način na koji su i njihovi preci – kao ideal i temelj neke buduće, moderne, uređenije i demokratskim vrednostima posvećene države.
