Akademija umetnosti u Novom Sadu nedavno je dobila dva neuobičajena mejla: jedan iz Sjedinjenih Američkih Država, a drugi iz Norveške. U nemogućnosti da stupe u direktan kontakt sa znamenitim srpskim filmskim rediteljem i scenaristom, profesorom emeritusom Vlatkom Gilićem, Nace Zavrl, kustos čuvenog Filmskog arhiva Harvard iz Kembridža i vanredna profesorica Ana Urlike Anderen, profesorica istorije umetnosti na Institutu za umetnost i medije Norveškog univerziteta nauke i tehnologije u Trondhajmu, obratile su se Akademiji umetnosti na kojoj je reditelj Gilić bio dugogodišnji profesor. U ime Akademije komunikaciju je nastavio profesor Živko Popović, nekadašnji student, dugogodišnji asistent i prijatelj profesora Gilića.
Naime, Filmski arhiv Harvarda krajem ove godine organizuje retrospektivu jugoslovenskog filma i planirali su da prikažu sedam filmova reditelja Vlatka Gilića: Ljubav, In continuo, Dan više, Juda, Zategni dele, Moć i Homo homini. Kustos Nejs piše: „Harvardski filmski arhiv ima prelepe kopije od 16 mm svih ovih neverovatnih filmova, tako da nam nije potrebna kopija filmova nego saglasnost gospodina Gilića, a mi smo spremni da ponudimo honorar za licencu ekranizacije.“
Baveći se istraživanjem zdravlja i blagostanja u Norveškoj i bivšoj Jugoslaviji, Ana Urlike Andersen naišla je na podatak da je Norveška nacionalna televizija 1974. godine emitovala film Dan više, reditelja Vlatka Gilića. Kopiju je dogovorila sa kolegama iz Harvardskog filmskog arhiva, a zahvaljujući posredništvu profesora Živka Popovića i saglasnosti reditelja Gilića, u organizaciji pomenutog univerziteta, film Dan više je imao javnu besplatnu projekciju u Cinema marketu 27. avgusta 2024. godine.
Paradoksalno je, ali istinito, da su filmovi i ime srpskog reditelja i scenariste Vlatka Gilića decenijama, a i sada, prisutniji u inostranoj filmskoj i kulturnoj javnosti nego u Srbiji, iako su svi Gilićevi filmovi snimljeni gotovo pre pola veka.
O slavnom reditelju Vlatku Giliću najbolje svedoči činjenica da ga je medijski gigant NBC – kao jedinog reditelja iz jugoistočne Evrope – uvrstio u pedeset najznačajnijih reditelja u filmskoj istoriji zajedno sa Čaplinom, Hičkokom, Felinijem, Kurosavom, Tarkovskim, Kjubrikom…
Istorija jugoslovenske i srpske filmske umetnosti ne pamti umetnički usud kao što je filmska karijera ovog reditelja i scenariste, profesora emeritusa i inostranog člana Crnogorske akademije nauka i umjetnosti. Njegovi kratkometražni dokumentarni i igrani filmovi su ovenčani nagradama na mnogobrojnim renomiranim svetskim filmskim festivalima (Oberhauzen, Berlin, Lajpcig, Belvi, Sidnej, Melburn…), a nisu ga mimoišle ni nagrade na domaćim filmskim festivalima (Pula, Beograd).
O filmovima, ugledu i mestu reditelja Vlatka Gilića u svetskoj kinematografiji govorili su i pisali svetski reditelji i znameniti filmski kritičari, od Sergeja Paradžanova do Vilarda van Dajka, nekadašnjeg direktora Filmskog odeljenja njujorškog Muzeja savremene umetnosti koji je napisao: „Niko ne istražuje ljudsku sudbinu na tako dubok način kao Gilić. “Ali, o slavnom reditelju Vlatku Giliću najbolje svedoči činjenica da ga je medijski gigant NBC – kao jedinog reditelja iz jugoistočne Evrope – uvrstio u pedeset najznačajnijih reditelja u filmskoj istoriji zajedno sa Čaplinom, Hičkokom, Felinijem, Kurosavom, Tarkovskim, Kjubrikom… A Muzej moderne umetnosti u Njujorku pohranio je nekoliko njegovih filmova u neuništivoj specijalnoj kapsuli, na koju ne može da utiče ni atomsko razaranje.
Gilićeva životna i umetnička priča je po mnogo čemu posebna i jedinstvena, ali, nažalost, nije usamljena, o čemu govore i priče pisca i reditelja Živojina Pavlovića, slikara Miće Popovića, književnika Ljubomira Simovića, pozorišnog i filmskog reditelja Bore Draškovića.
U svetu – dokazivo poznat, priznat i nezaboravljen, reditelj Gilić je kod nas gotovo zaboravljen. Zvuči apsurdno ali surovo istinito da, uprkos celoživotnoj filmskoj posvećenosti koja traje i danas u poodmakloj životnoj dobi, četrdeset tri godine, ne svojom voljom, nije snimio ni jedan jedini kadar.
Srpskoj kinematografiji reditelj Gilić je ostavio dvanaest kratkometražnih dokumentarnih i igranih filmova, među kojima je film Ljubav, koji je u anketi beogradskog Instituta za film proglašen za najbolje filmsko ostvarenje jugoslovenske kinematografije u domenu kratkometražne produkcije, celovečernje igrane filmove Kičma i Dani od snova, kao i desetak „nesnimljenih filmova“.
Filmovi Kičma i Dani od snova predstavljali su Jugoslaviju na čuvenom Kanskom festivalu. Kritičari su Kičmu ocenili kao najoriginalniju verziju propasti sveta, Amerikanci su ga predložili za nagradu Oskar za režiju, kameru i muziku, a u Jugoslaviji je film javno osuđen i prećutno zabranjen. Reditelj Gilić je uprkos suptilnoj izopštenosti iz filmskog esnafa uzaludno pokušavao da dobije sredstva za nove filmove. Zbog toga se na otmen, dostojanstven i gospodski način – bez reči i trunke mržnje – povukao iz javnosti i posvetio pedagogiji. Ostao je upamćen kao nezaboravni i često citirani profesor na Akademiji umetnosti u Novom Sadu i Akademiji likovnih umjetnosti na Cetinju. Njegova gostujuća predavanja na Univerzitetu Harvard, najstarijem i jednom od najprestižnijih američkih univerziteta, svedoče o unikatnom pedagogu Vlatku Giliću.
O scenarijima nesnimljenih filmova, filmovima, nezavidnom detinjstvu, beskompromisnom i visokomoralnom životu, kao i o umetničkoj poetici Vlatka Gilića znatiželjni čitaoci i studenti mogu da pročitaju u knjizi Snimljeni i nesnimljeni filmovi Vlatka Gilića, autora Živka Popovića. A gde se nalaze i čuvaju originalni negativi i kopije Gilićevih filmova velika je tajna, koju ne znaju ni kulturna javnost ni sam autor. Jedino je izvesno, ako nam nekada zatrebaju, kopije Gilićevih filmova se zasigurno mogu pronaći u Njujorku.
Gilićeva životna i umetnička priča je po mnogo čemu posebna i jedinstvena, ali, nažalost, nije usamljena. Utemeljena je u ne baš davnoj prošlosti o čemu najbolje govore umetničke i životne sudbine pisca i reditelja Živojina Pavlovića, slikara Miće Popovića, književnika Ljubomira Simovića, pozorišnog i filmskog reditelja Bore Draškovića i mnogih drugih. Smenjuju se politički sistemi, društvo se menja, ali cenzura i autocenzura u kulturi svojom sofisticiranom i do savršenstva dovedenom tehnikom napreduju jer su zasnovane, između ostalog, na partijskom pravilu – ili si sa nama ili te nema!
